عقل نسبت به كتاب و سنت توجهى نكرده كتاب را مبهم دانسته و سنت را غير معيّن و مظنون و از نظر عقلى به فهم احكام پرداخته و قياس و استحسان را رواج داده‌اند.

در برابر اين دسته، دسته ديگرى به وجود آمده‌اند كه براى عقل هيچ گونه اعتبارى قائل نشده‌اند، مانند اشاعره كه به پيروى ابو الحسن اشعرى منكر حسن و قبح عقلى شده‌اند و گفته‌اند: عقل به هيچ وجه درك حقيقت نكند و زشت و زيبا و خوب و بد را تشخيص نمى‌تواند داد و صرفا خوب و بد و حسن و قبح را بايد از كلام و سخن شارع فهميد و از آيات قرآن و اخبار معتبر به دست آورد.

هر چه خدا دستور داده خوب است و هر چه غدقن كرده بد است، خوب و بد جز به طريق بيان شارع اسلام فهميده نشود و بلكه حقيقتى هم جز آن ندارد، اين عقيده و اين مسلك در محيط اسلامى دو فساد عميق به بار آورد:

1- افكار مسلمانان و محيط تعليمات مذهبى را دچار تناقض و سرگيجه عجيبى ساخت زيرا يك فقيه حنفى مذهب، پايه اساس فقه اسلام را قياس و استحسان مى‌دانست و فقه مالكى مصالح مرسله يعنى مصالح عمومى و لازم الرعايه را جزء مدارك فقه اسلامى مى‌دانست، اين امور از نظر اصول فقه اسلامى ادلّه عقليه به شمار مى‌روند، در اين صورت يك فقيه حنفى يا مالكى از نظر اصول مذهبى اشعرى بود و از نظر اين عقيده عقل را به هيچ وجه معتبر و مدرك حقائق نمى‌دانست و جز نصوص شرع و مقررات آن چيزى نمى‌فهميد ولى وقتى مى‌خواست احكام شرع را استنباط كند و بفهمد عمده راه فهم احكام در نظر او عقل بود و مدارك بسيارى از احكام فقهيه را قياس و استحسان و مصالح مرسله مى‌دانست، اين تناقض در مبادى علوم مذهبى در درجه اول باعث گيجى افكار و انحراف از درك حقايق شد، هر ملتى كه‌