كشور آغاز شد كه روحانيان، روشنفكران مسلمان و ملى‌گرا و بخشى از كسبه و اصناف شهرى پرچم‌دار آن بودند.

در مجلس شانزدهم، يك فراكسيون هشت نفرى- كه آيت‌الله سيدابوالقاسم كاشانى و دكتر محمد مصدق در رأس آن بودند- مبارزه ضد سلطه انگليسى‌ها بر نفت ايران را با شعار ملى شدن صنعت نفت آغاز كرد. هم‌زمان، خارج از مجلس، حركت اسلامى فدائيان اسلام نيز در جريان بود كه به يارى نمايندگان اقليت شتافت. آيت‌الله كاشانى فدائيان اسلام و حمايت توده‌هاى مسلمان را در كنار نهضت و فراكسيون فوق قرار داد.

فدائيان اسلام با ترور مقامات حكومتى، حكومت را تضعيف نمودند. ضربه‌هاى فدائيان اسلام كه با ترور سپهبد رزم‌آرا به اوج خود رسيد، و آزادى به‌وجود آمده از آشفتگى ناشى از اختلاف منافع آمريكا و انگليس در ايران، باعث شد مصدق به نخست‌وزيرى برسد.

دوره زمامدارى دكتر مصدق جمعاً دو سال و چهار ماه و شامل دو دوره بود كه دوره نخست آن از هفتم ارديبهشت 1330 تا 25 تير 1331 و دوره دوم آن از سى تير 1331 تا كودتاى 28 مرداد 1332 به طول انجاميد.

دوره نخست زمامدارى او، بيشتر متوجه اخراج انگليس از «شركت نفت ايران و انگليس» بود كه با موفقيت همراه شد. اما مصدق به‌دنبال مقاومت شاه و مجلس هفدهم مقابل درخواست وى مبنى‌بر كسب فرماندهى كل قوا و اختيارات تام، بدون اينكه با رهبران ديگر نهضت مشورت كند، استعفا داد. به‌جاى وى احمد قوام به نخست‌وزيرى رسيد و در برابر نهضت، راه شدت و خشونت را درپيش گرفت.

در اين شرايط، آيت‌الله كاشانى مردم را به مقاومت فرا خوانده از ارتشيان نيز خواست خود را كنار بكشند. كاشانى و فراكسيون نهضت ملى از مردم خواستند روز سى تير دست به اعتراض بزنند.

درپى اوج‌گيرى اعتراضات و كشتار صدها نفر در تهران و شهرستان‌ها در سى تير 1331، مردم بر اوضاع مسلط شده، قوام فرار كرد. مصدق دوباره نخست‌وزير شد و سمت فرماندهى كل قوا را به‌دست آورد. مجلس نيز به‌مدت شش ماه به وى اختيارات قانونى داد.