به‌طورعمده از جيب مردم فقير و بيشتر، به نفع يك بورژوازى مرفه، كه رژيم رضاشاه براى نخستين‌بار آن را پديد آورد، پرداخت شد.[1]

همچنين، ساعات طولانى كار همراه با دستمزدهاى كم، باعث استثمار بيشتر كارگران و به‌خصوص زنان و كودكان بود. اعتبارات مالى- كه عبارت از سرمايه بانك‌ها و درحقيقت مالياتى بود كه مردم فقير مى‌پرداختند- با شرايط مطلوب در اختيار طبقات بالا قرار مى‌گرفت، اما ديگران در اين زمينه با محدوديت و بهره‌هاى سرسام‌آور مواجه بودند.

همچنين در دوره رضاشاه و در سال 1312 ش و مصادف با 1933 م امتياز انگليسى‌ها در زمينه نفت، يعنى امتياز نفت جنوب يا امتياز دارسى كه 28 سال ديگر از مدت آن باقى مانده بود، تحت عنوان «الغاى امتياز دارسى براى استيفاى حقوق ملت ايران» لغو، و سپس با شرايط بدترى تا سال 1993 م تمديد شد.[2]

حاصل مجموعه اقدامات رضاشاه، ايجاد و تشديد نارضايتى‌هاى عمومى بود، اما وى با يك استبداد خشن و سركوبگر از آشكار شدن آنها ممانعت مى‌نمود.

دوره سلطنت رضاشاه يكى از تيره‌ترين دوره‌هاى استبداد و سركوبى در تاريخ ايران است. حتى اگر او به يكى از دولتمردانى كه سال‌ها به او خدمت كرده بود خشم مى‌گرفت، وى مى‌فهميد كه زمان مرگش فرا رسيده است.

د) سرانجام حكومت رضاشاه‌

پس از آغاز جنگ دوم جهانى، ناگهان حكومت رضاشاه به پايان رسيد. تا هنگام آغاز جنگ در مهر ماه 1318 ش (سپتامبر 1939 م)، آلمان‌ها نفوذ فوق‌العاده‌اى در ايران كسب كرده و مأمورين آلمانى در ايران فعال بودند و رضاشاه نيز به آنها تمايل يافته بود.

در اين شرايط، ازسوى انگليسى‌ها و روس‌ها يادداشتى براى دولت ايران رسيد كه خواستار

[1]. همان، ص 160- 157 و 174.

[2]. مدنى، تاريخ سياسى معاصر ايران، ص 116 و 117؛ عميد زنجانى، انقلاب اسلامى و ريشه‌هاى آن، ص 388- 384.