مخالفينى ديگر داشت كه عبارت بودند از:

1. روس‌ها كه با فشار به دولت استدلال مى‌كردند، وضع انحصارجويانه قرارداد ناقض ماده يك منضم به عهدنامه تركمن‌چاى است؛[1]

2. بعضى از درباريان، مانند امين‌الدوله، وزير پست و رئيس شوراى دولتى، اعتمادالسلطنه، وزير انطباعات، يحيى‌خان مشيرالدوله، وزير عدليه و نايب السلطنه، فرزند قدرتمند شاه، به‌دليل همدستى با روس‌ها.

اما روس‌ها و درباريان ناراضى از قرارداد نيز در حاشيه بوده و نقش مهم در قيام نداشتند.[2]

ب) انقلاب مشروطه و نتايج و آثار آن‌

در بررسى انقلاب مشروطه نيز به زمينه‌ها، علل و عوامل وقوع، چگونگى آغاز و انجام، و اهميت، نتايج و آثار آن اشاره مى‌كنيم.

يك. زمينه‌ها، علل و عوامل وقوع‌

پيش از اين گفتيم كه حركت قيام تنباكو در يك شرايط ويژه اجتماعى، سياسى، اقتصادى و نظامى صورت پذيرفت. اين شرايط، در سال 1285 ش- كه انقلاب مشروطه به وقوع پيوست- با تغييراتى در زمينه اعطاى امتيازات، همچنان بر جامعه ايران حكم‌فرما بود.

زمينه‌ها، علل و عوامل وقوع انقلاب مشروطه را مى‌توان در سه گروه فكرى، سياسى و اقتصادى طبقه‌بندى كرد:

1. از نظر فكرى مى‌توان به تلاش‌هاى مراجع مذهبى در آگاه كردن مردم، توسعه ارتباط

[1]. كاظم‌زاده، روس و انگليس در ايران، ص 233.

[2]. براى تحقيق درباره قيام تنباكو به منابع ديگرى كه در زير آمده نيز رجوع شده است: الگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت؛ مدنى، تاريخ سياسى معاصر ايران، ج 1؛ آقابزرگ طهرانى، شرح زندگانى ميرزاى شيرازى؛ فرمانفرمائيان، خاطرات سياسى ميرزا عليخان امين‌الدوله؛ ترنزيو، رقابت روس و انگليس در ايران و افغانستان.