پيمان رشوه گرفته بودند. سپس علما و مردم با اين قرارداد به مخالفت برخاستند. ازجمله مدرس و ميرزا كوچك‌خان براى مقابله با قرارداد، توافق نموده و آيت‌الله كاشانى در ملاقاتى كه در عراق با احمدشاه داشت، مخالفت خود را ابراز داشت. ازسوى‌ديگر، آمريكا، فرانسه و شوروى نيز به مخالفت با قرارداد برخاستند. سرانجام، احمدشاه، وثوق‌الدوله را از كار بركنار كرده، قرارداد در كابينه سيدضياء لغو شد.

اينك به بررسى دو حركت انقلابى دوره قاجار- قيام تنباكو و انقلاب مشروطه- و نتايج و بازتاب آنها بر محيط اجتماعى و سياسى ايران معاصر مى‌پردازيم.

الف) قيام تنباكو و نتايج و آثار آن‌

قيام تنباكو كه اولين حركت عمومى، گسترده و موفق در تاريخ جديد ايران بود، تأثيرات درخور توجهى در تحولات بعدى داشت كه مى‌توان در چهار محور زير آن را بررسى كرد:

يك. شرايط سياسى، اجتماعى، اقتصادى و نظامى ايران در زمان اعطاء امتياز تنباكو

در اين زمان، يك رژيم استبدادى بر ايران حاكم بود كه در آن شخص شاه هر سه وظيفه حكومت‌هاى امروزى يعنى؛ قانون‌گذارى، اجرا و قضا را، در اختيار داشت. وزرا و همه صاحب‌منصبان و اتباع كشور، تحت قدرت شاه قرار داشتند و وى همه عزل و نصب‌ها را خود، برعهده داشت. او مى‌توانست براى هركسى كه مى‌خواست حكم مجازات صادر كند و اين حكم بلادرنگ اجرا مى‌شد. شاه، به‌ويژه در دوره طولانى سلطنت ناصرالدين‌شاه، تحت تأثير مادر و همسرانش بود.

بعد از شاه، موقعيت وزير اعظم اهميت زيادى داشت و كليد سياست كشور در دست او بود. البته وى هميشه در معرض توطئه مخالفانش در دربار بوده، نارضايتى شاه از اوپيش‌درآمدى بر سقوطش بود. شاه با سياست تفرقه‌افكنى بين دولتمردان و بزرگان سعى‌داشت از خرده‌گيرى آنان در كار دولت جلوگيرى نمايد. يحيى دولت‌آبادى كه خود، ازمعاصران قيام تنباكوست، در كتاب تاريخ معاصر يا حيات يحيى، ضمن اشاره به‌