يكم. اين شكل سرنوشت‌باورى و فرجام‌گويى، مبتنى بر پيش‌بينى علمى و فلسفى نيست؛ بلكه برپايه وحى و غيب است كه علم آن نزد خدا و افراد برگزيده او (پيامبر و امامان معصوم عليهم السّلام) است. اين پيش‌بينى حتمى و قطعى، اخبار غيبى از آينده‌اى روشن و فضيلت‌گون است و بر جبرى بودن حركت تاريخ دلالت ندارد. تنها وعده و بشارت حتمى الهى بر حاكميت صالحان و حكومت جهان عدل و نابودى باطل است.

دوّم. پيش‌بينى‌هاى علمى، همواره به كمك قانون‌هاى كلى منطقى صورت مى‌گيرد و به شكل قضايايى شرطى بيان مى‌شود. پيش‌بينى علمى غير مشروط وجود ندارد.

(وقتى مى‌گوييم اگر كسى سيانور بخورد، مى‌ميرد؛ يك پيش‌بينى علمى كرده‌ايم. اين پيش‌بينى وقتى وقوع خواهد يافت كه شرط مذكور در آن تحقّق يافته باشد ...). وعده دادن و خبر از آينده محتوم دادن و پيشگويى پيامبرانه و غيرمشروطكردن، كار علم نيست؛ بلكه يا كار كذّابان [است كه در طول تاريخ وجود داشته‌اند] و يا كار پيامبران صادق است و در هر صورت، از قلمرو علم بيرون است. وعده‌هاى تاريخى به پيروزى اين گروه يا آن طبقه و سخن از جبر نامشروط و اجتناب‌ناپذير تاريخ گفتن، گرچه‌قدرت تبليغاتى سخن را بالاتر مى‌برد، ارزش علمى آن‌را مى‌كاهد ....[1]

سوّم. مشكل نظريات ارائه شده در «فلسفه تاريخ»، جبرى بودن و ادعاى علمى بودن آنها است؛ در حالى كه در انديشه قرآن حركت تاريخ جبرى نيست و اراده انسان‌ها تأثير به‌سزايى در پويش گردنه‌هاى تاريخ و رسيدن به قلّه‌هاى پيشرفت و تعالى دارد؛ هر چند اين سير از مشيّت و قدرت الهى خارج نيست و براساس قضا و قدر صورت مى‌گيرد. هدف خلقت و خواست خداوند نيز، رسيدن انسان به بالاترين حد كمال و تعالى است؛ اما اين خواست الهى، بر اين تعلّق گرفته كه انسان‌ها با اختيار و آزادى اين راه را طى كنند.

چهارم. اگر آدمى مختار و آزاد نباشد، چگونه مى‌توان او را امر يا نهى، ستايش يا نكوهش، انذار يا تبشير، تحذير يا ترغيب كرد و پاداش و كيفر داد؟ اگر اين‌گونه امور در

[1]. ر. ك: عبد الكريم سروش، پيشين، ص 29.