و پيشرفت پديده‌ها و امور، همانى است كه در راستاى آن پيش رفته‌اند؛ هرگونه مقاومت و ايستادگى در برابر آن، يا هرگونه تلاش براى تسريع و پيشبرد آن يا تغيير دادن سمت و سوى آن ضرورتا بيهوده است و در نهايت عقيم خواهند ماند.

گرايش‌هاى ديگرى نيز در ديدگاه‌هاى اين متفكران وجود دارد؛ ولى جبرگرايى (دترمينيسم)، يقينا عمده‌ترين گرايش موجود در نظرهاى آنان است. در واقع نوعى جبرگرايى، كه عمدتا سر از نوعى قدرى‌گرايى) msilataf (درمى‌آورد. دترمينيسم از نوع فيزيكى يا روان‌شناختى و دترمينيسم در سطح فردى، غالبا به مثابه تهديدى در مقابل اراده آزاد تلقى شده‌اند؛ ولى اين نظر به‌معناى آن نيست كه عمل انسانى بى‌تأثير است.

برخى از اين اشكالات درست است و نظريه‌هاى «فلسفه تاريخ» به جبرگرايى منتهى مى‌شود؛ اما از ديدگاه قرآن- كه در قسمت بعدى مى‌آيد- چنين جبرى برروند تاريخ حاكم نيست. از ديدگاه شهيد مطهرى نيز هرچند در مجموع، حركت تاريخ تكاملى است؛ ولى- برخلاف نظريه ابزارى- سير تكاملى تاريخ، جبرى و لايتخلّف نيست؛ يعنى، چنين نيست كه هر جامعه در هر مرحله تاريخى، لزوما نسبت به مرحله قبل از خود، كامل‌تر بوده باشد. نظر به اينكه عامل اصلى اين حركت انسان است و انسان موجودى مختار و آزاد و انتخابگر است، تاريخ در حركت خود نوسانات دارد؛ گاهى جلو مى‌رود و گاهى به عقب برمى‌گردد؛ گاه به راست منحرف مى‌شود و گاه به چپ؛ گاهى تند مى‌رود و گاهى كند و احيانا براى مدتى ساكن و راكد و بى‌حركت مى‌ماند.

يك جامعه همچنان‌كه تعالى مى‌يابد، انحطاط پيدا مى‌كند. تاريخ تمدن‌هاى بشرى جز يك سلسله تعالى‌ها و سپس انحطاطها و انقراض‌ها نيست.[1]

[1]. مرتضى مطهرى، قيام و انقلاب مهدى( عج)، پيشين، ص 44.