خارج شدند. سامانيان در طى حكومت خويش با دولت‌هاى همجوار خود، تركان ماوراء النهر، صفاريان در سيستان، علويان طبرستان، زياريان كه به تازگى در مركز ايران قدرت يافته بود و اميران و حكام محلى درگيرى‌هاى بسيارى داشتند. امارت نصر بن احمد (حكومت 301- 331 ق) فصل نهايى اوج اقتدار سامانيان بود و از آن پس به سبب بروز اختلافات داخلى، دولت آنان رو به ضعف نهاد تا در نهايت به سال 389 ق، به دست تركان غزنوى منقرض گرديدند.

سامانيان علاوه بر اقدامات عمرانى كه در قلمرو حكومت خود صورت دادند در امور فرهنگى نيز پيشگام بودند. قلمرو سامانيان در ماوراء النهر و خراسان شمارى از مراكز مهم علمى و كانون‌هاى فعال تشيع در عصر غيبت صغرى را دربر داشت، كه شاهد فعاليت برخى دانشمندان بزرگ شيعه در اين عصر بود.[1]

زياريان (318- 434 ق)

حكومت آل زيار، از حكومت‌هايى است كه در اواخر دوره غيبت صغرى، در نيمه شمالى ايران شكل گرفت. مرداويج پسر زيار از مردمان گيلان، در اوايل قرن چهارم هجرى يكى از افسران اسفار بن شيرويه حاكم طبرستان و گرگان بود، اما در سال 318 ق با شورش عليه او نواحى مركزى و شمالى ايران را تحت اختيار خود درآورد و دست واليان خليفه را از نواحى مذكور كوتاه ساخت و از اين زمان بود كه نزاع ميان او و امراى سامانى در خراسان آغاز شد.[2] مرداويج در انديشه فتح بغداد و براندازى حكومت عباسيان بود؛ اما از اقبال خوش عباسيان، او در سال 323 ق كه هنوز چندى از به قدرت رسيدنش نمى‌گذشت، بى‌آن‌كه بتواند به انديشه خود تحقق بخشد، به دست چند تن از غلامانش كشته شد.[3] در زمان‌

[1] - ر ك: فراى، همان، ج 4، ص 120- 128.

[2] - ابن اثير، همان، ج 7، ص 47 و 67.

[3] - همان، ص 108.