عراق و نواحى خوزستان بود رهبرى اين شورش را كه آغاز آن از پيش از خلافت المعتمد، و در حدود 254 ق بود، مردى به نام على بن محمد به دست داشت كه ادعا مى‌كرد از علويان و از فرزندان امام سجاد عليه السّلام است؛ ولى تمايلى به تشيع نداشت. او كه گاه نسب خود را به عباس فرزند امام على عليه السّلام مى‌رسانيد،[1] در ابتدا گروهى از مردم بحرين به او متمايل شدند، ولى با بالا گرفتن ادعاهاى گزاف او، از جمله ادعاى نزول وحى بر وى و داشتن علم غيب و روبرو شدن با نيروهاى حكومتى، از گرد او پراكنده شدند. از اين پس او به دعوت و گردآوردن بردگان سياه‌پوست، كه شمارشان در نواحى جنوب عراق زياد بود، دست زد، او باتوجه به نارضايى عمومى بردگان سياه توانست با دادن وعده‌هايى مبنى بر آزاد كردن آن‌ها و برقرارى عدالت، شمار زيادى از آنان را كه بالغ بر پانزده هزار نفر مى‌شدند گرد خود جمع كند[2] و به همين سبب به صاحب الزنج (رئيس سياهان) مشهور شد. او با شكست دادن نيروهاى حكومتى بر بخشى از جنوب عراق و قسمتى از خوزستان سيطره يافت و به صورت تهديدى جدى براى حكومت عباسيان درآمد.[3] شورش وى به مدت 15 سال ادامه يافت و خسارات و تلفات بسيارى به جاى گذاشت و عباسيان از سركوب آن ناتوان شده بودند تا در نهايت در سال (270 ق) احمد الموفق، پس از بارها جنگ و ستيز توانست بر شورشيان پيروز شود و رهبر آنان را به قتل برساند.[4] شورش زنگيان و طولانى شدن آن حاكى از ضعف و نابسامانى حكومت المعتمد در آغاز خلافتش مى‌باشد.

مشكل ديگر در حكومت المعتمد، پيدايش حاكمان خودمختارى بود كه سر از

[1] - همان، ص 543.

[2] - ر. ك: همان، ص 543- 545.

[3] - همان، ج 8، ص 36.

[4] - همان، ص 140- 141 و مسعودى، مروج الذهب، ج 2، ص 606.