برپا مى‌شد، حاكى از همين امر بود. اين وضعيت زمينه را براى برخى از اميران محلى، كه داعيه استقلال داشتند، مساعد مى‌ساخت تا از اطاعت عباسيان سر بر تافته و حكومتى مستقل برپا سازند و بدين‌گونه در همين زمان در گوشه و كنار سرزمين‌هاى اسلامى امارت‌ها و حكومت‌هاى خودمختارى شكل گرفتند كه خليفه عباسى را اسما قبول داشته و يا اساسا به رسميت نمى‌شناختند.

خلافت عباسى‌

در دوران غيبت صغرى شش تن از عباسيان حكومت كردند كه نخستين آن‌ها احمد المعتمد (خلافت 256- 279 ق) پسر متوكل عباسى بود كه امراى ترك‌نژاد دربارى پس از بركنار كردن المهتدى (خلافت 255- 256 ق). او را به خلافت گماردند. مقرّ حكومت عباسيان تا پايان خلافت المعتمد، هم‌چنان در شهر سامرا بود. او در طى مدت خلافتش دخالت چندانى در امور حكومتى نداشت، بلكه اين اطرافيان او بودند كه با نفوذ و سلطه خود به اداره حكومت مى‌پرداختند. المعتمد، در ابتداى خلافتش كارهاى حكومتى را ميان پسرش المفوض، كه ولى‌عهد او نيز بود و برادرش احمد الموفق، تقسيم كرد و اداره نواحى غربى را به المفوض و سرزمين‌هاى شرقى را به الموفق سپرد؛ اما به زودى احمد الموفق بر امور غلبه يافته و به تنهايى كارها را به دست گرفت، به‌طورى كه حتى صدور فرمان‌هاى عزل و نصب وزيران و اميران و ديگر امور حكومتى و نظامى در اختيار او قرار گرفتند.[1] با اين حال امراى ترك‌نژاد دربارى هنوز نفوذ خود را در سپاه حفظ كرده بودند.

در دوران نسبتا طولانى خلافت المعتمد، حوادث مهمى روى داد؛ در سال چهارم حكومت او (260 ق) بود كه امام حسن عسكرى عليه السّلام از دنيا رفت و زمان غيبت آغاز گرديد. از ديگر وقايع دوران وى، شورش سياه‌پوستان در جنوب‌

[1] - ر. ك: طبرى، تاريخ طبرى، ج 7، ص 524.