279 ق)، به تاريخ انبيا و اقوام گذشته هم عنايت داشته است.[1] او هم‌چنين كتابى به نام اخبار الامم السالفه و نيز كتب تاريخى ديگر داشت.[2] پس از او احمد بن اعثم كوفى (م 314 ق) در كتاب الفتوح به بيان تاريخ اسلام، پس از وفات رسول خدا تا عصر هارون پرداخت كه حاوى اطلاعات ارزشمندى درباره وقايع عراق، خراسان و ديگر سرزمين‌هاى اسلامى است. او در كتاب ديگرى به نام التاريخ به ذكر حوادث از روزگار مأمون تا عصر ايام المقتدر (م 320 ق) پرداخت كه مى‌توان آن را تكميل كتاب الفتوح دانست.[3]

آخرين تاريخ‌نويس عمومى در اين عصر، على بن حسين مسعودى (م 346 ق) است. كتاب اخبار الزمان او، كتابى مفصل در تاريخ‌[4] بوده كه مفقود گرديده، ولى او در كتاب ديگر خود مروج الذهب، بسيار از آن ياد كرده است. كتاب اخير، خود از مراجع مهم تاريخى است كه به لحاظ قدمت و محتوا از اهميت زيادى برخوردار مى‌باشد.[5]

غيبت و موضوعات وابسته‌

بى‌شك مهم‌ترين مسأله‌اى كه انديشه علماى شيعه را پس از رحلت حضرت عسكرى عليه السّلام به خود مشغول ساخته بود، غيبت امام دوازدهم بود، از اين‌رو آنان در كنار فعاليت‌هاى تبليغى و روشنگرى، براى دادن آگاهى كافى درباره اين مسأله به تأليف و تدوين كتاب‌هايى پرداختند. تأليف كتاب‌هايى در موضوع غيبت، به سال‌ها قبل از ولادت امام دوازدهم مى‌رسد. اولين كتاب‌ها در اين موضوع و با اين نام به دست برخى سران واقفيه، با هدف توجيه آراء و عقايدشان نوشته شد. پس از آن علماى شيعه امامى نيز به منظور اثبات حقانيت مذهب‌

[1] - ر. ك: يعقوبى، تاريخ يعقوبى.

[2] - نجاشى، همان، ص 112.

[3] - ياقوت حموى، معجم الادباء، ج 2، ص 231 و كوفى، احمد بن اعثم، الفتوح.

[4] - همان، ص 254.

[5] - ر. ك: النديم، الفهرست، ص 219 و مسعودى، مروج الذهب.