اولين اقدام در اين جهت توسط امام على عليه السّلام صورت گرفت. آن حضرت بسيارى از سخنان و احاديث پيامبر صلّى اللّه عليه و اله را نوشته، به صورت مدون درآورد كه بعدها به نام صحيفه على عليه السّلام خوانده شد. هم‌چنين مجموعه ديگرى به نام كتاب السنن و القضايا و الاحكام، شامل ابواب فقهى، و الجامعه، كه كتابى بزرگ و مشتمل بر ابواب مختلف علوم مى‌باشد حاصل عملكرد آن حضرت بوده است.[1] از اين گذشته، تأليف كتاب‌هايى به اصحاب آن حضرت چون سلمان فارسى، ابوذر غفارى و عبد الله بن عباس نسبت داده مى‌شود.[2] اين حركت فرهنگى با روندى رو به تزايد، ادامه يافت تا در زمان امام باقر و امام صادق عليه السّلام به شكوفايى رسيد.

فعاليت‌هاى گسترده فرهنگى و آموزشى كه در ايام اين‌دو امام، به‌ويژه امام صادق عليه السّلام، به علت وضعيت خاص سياسى و اجتماعى آن زمان صورت گرفت، تحول علمى بزرگى در عالم تشيع پديد آورد. شاگردان بسيارى در مكتب اين دو امام پرورش يافتند و راويان و محدثان بسيارى پديد آمدند كه در گوشه و كنار جهان اسلام به نقل و روايت علوم اهل بيت عليهم السّلام مى‌پرداختند. يكى از راويان گفته است كه تنها در شهر كوفه نهصد راوى را ديده بود كه از امام صادق عليه السّلام روايت نقل مى‌كردند.[3] در همين زمان فقيهان بزرگ و فرهيخته‌اى نيز ظهور نمودند كه در همان مكتب علم آموخته بودند و در نواحى مختلف و شهرهاى دور و نزديك به امور دينى و مذهبى شيعيان رسيدگى مى‌كردند.

حجم كتاب‌هايى كه در زمان حضور ائمه به رشته تحرير درآمد، بسيار زياد و موضوعات آن متنوع و گوناگون بود. بسيارى از اين كتاب‌ها به موضوعات اعتقادى و اصول دين اختصاص داشت كه بخش عمده آن‌ها در باب مسأله‌

[1] - درباره كتاب‌هاى مربوطه، به بحار الانوار جلد 25 مراجعه شود.

[2] - ر ك: ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ذيل نام افراد.

[3] - مفيد، الارشاد، ص 298 و نجاشى، رجال، ش 80.