ذكر گردد.[1] از ديگر مسندهاى اين دوره كتابى است كه يعقوب بن اسحاق اسفراينى (م 316 ق) تدوين كرده و به نام خود او مسند اسفراينى خوانده مى‌شود.[2]

در زمينه فقه، كلام و فلسفه، و ديگر علوم اسلامى، كه دستاوردهاى علمى اين دوره‌اند، به تفصيل سخن رانده شد و پيش از اين به نام چند تن از متكلمان و معتزليان اين دوره نيز اشاره شد. آثار كلامى كه در اين زمان به نگارش درمى‌آمدند به‌طور عمده در ردّ عقايد ديگر فرقه‌ها، و يا در جواب كتاب‌هاى نوشته شده به وسيله متكلمان طوايف ديگر بودند؛ مانند كتاب المسترشد كه ابو القاسم بلخى (م 319 ق)، متكلم معتزلى خراسان، در موضوع امامت، و در ردّ عقايد شيعيان نوشت و متكلم شيعى، ابن قبه رازى، در نقض و ردّ كتاب، و در جواب او، كتاب المستثبت را به رشته تحرير درآورد.[3] درباره مناسبات علمى معتزليان و متكلمان شيعه در جاى خود به تفصيل سخن به ميان خواهد آمد.

[1] - طباطبايى، مسندنويسى در تاريخ حديث، ص 87.

[2] - معارف، همان، ص 140.

[3] - طوسى، الفهرست، ص 389.