ج) ايدئولوژى‌

اصطلاح «ايدئولوژى» در زبان فارسى گاهى مترادف با «مكتب» آورده مى‌شود ولى اغلب در مفهوم خاص ايدئولوژى مورد استفاده قرار مى‌گيرد. ايدئولوژى در معناى عام آن تحليلى از قوانين رفتارى بنيانى است كه كل روابط انسانى را دربرمى‌گيرد.

عنصر متغيرى كه به جدايى بين گروه‌هاى اجتماعى منجر مى‌گردد، ايدئولوژى آنان يا به عبارت ديگر ساخت ارزشى هر يك از اين گروه‌ها مى‌باشد. بدون وجود ايدئولوژى مشترك، گروه‌هاى پراكنده اجتماعى هرگز قادر به اتحاد با يكديگر نيستند و در نتيجه تنش‌هاى موجود در جامعه، بدون تأثيرگذارى بر ساخت اجتماعى مضمحل و ناپديد خواهند شد. آن دسته از افراد كه علايق خفته‌شان آشكار شده است و به سلاح ايدئولوژى نيز مسلح گرديده‌اند هنگامى كه آن ايدئولوژى ماهيّت همگانى‌تر و مقبوليت و درك وسيع‌ترى پيدا كند مى‌توانند از محدوده ميدان خود فراتر رفته و ساير گروه‌هاى اجتماعى را نيز به خود جلب نمايند و در نهايت ايدئولوژى‌هاى، رقيب را از صحنه خارج كنند. در اين هنگام جامعه به دو گروه مشخّص و متقابل تقسيم مى‌شود: گروهى وسيع كه با پيروى از ايدئولوژى مسلّط انقلاب، معتقد به تغيير نظام سياسى- اجتماعى حاكم و درصدد واژگونى ارزش‌هاى مسلّط مى‌باشند و گروهى ديگر كه در مقابلِ حركت جديد، مقاومت كرده براى حفظ نظام و ارزش‌هاى حاكم فعلى تلاش مى‌كنند.

ايدئولوژى، نيازهاى روحى افراد آشفته و ناراضى جامعه را با دو برنامه پاسخ مى‌دهد:

الف) چگونه بايد نظام سياسى موجود را تغيير داد (تخريب)؛

ب) چه چيزى را بايد جايگزين آن نظام كرد (سازندگى).

نياز به رهايى از سلطه قدرت سياسى حاكم، شايد شرطى لازم براى انقلاب باشد، اما يك انقلاب بايد ايدئولوژى‌اى معطوف به آينده با چارچوبى مطلوب براى تعويض اركان ارزشى جامعه داشته باشد. برخى از محققين، اصطلاح ايدئولوژى را به مفهوم ساخت ارزشى به‌كار مى‌برند، درحالى‌كه ايدئولوژى با ساخت ارزشى تفاوت خاصى دارد. ايدئولوژى زمانى ممكن است به يك ساخت ارزشى تبديل گردد كه قادر به برقراركردن هماهنگى در نظام اجتماعى باشد. ايدئولوژى فقط ساخت ارزشى موجود را به مبارزه طلبيده و جانشينى براى آن ارائه‌مى‌دهد.