2. سطوح مختلف تعريف عدالت و شاخص‌هاى عدالت اجتماعى از ديدگاه امام‌خمينى‌

امام گاه عدل را «ضد جور» مى‌شمرد[1] و گاه آن را رعايت حد وسط در امور و افعال «و همچون مسيرى مستقيم و معتدل مى‌داند[2] و گاه نيز از آن به‌عنوان تعديل قواى انسانى و قواى باطنيه و ظاهريه ياد مى‌كند.[3] ايشان در پاره‌اى از آثار خود عدل را صفت نفسانى ريشه‌دار (ملكه) مى‌داند كه به مدد آن انسان به تقوا و ترك محرمات و انجام واجبات سوق داده مى‌شود.[4]

از منظرى ديگر، امام‌خمينى اصولًا در سه سطح به بحث عدالت پرداخته است.

1. عدالت را صفت پروردگار و فعل ربوبى معرفى مى‌كند و عالم را تجلى اين صفت الهى، و اساس عالم را نيز موازين عدل مى‌داند.[5]

2. عدالت را صفت اخلاقى فرد مى‌شمرد و آن را مفهوم حد وسط در امور مى‌داند: «بدان كه عدالت عبارت است از حد وسط بين افراط و تفريط و آن از امهات فضائل اخلاقيه است.»[6] در اين راستا، امام نفس انسان را متشكل از دو جزء مى‌داند: يك. جزء متعقل كه منشأ حكمت و عدالت است؛ دو. جزء غيرمتعقل كه منشأ خشم و شهوت و غضب است. اجزاى غيرمتعقل به منزله قوايى‌اند كه سرچشمه تمام ملكات حسنه و سيئه هستند.[7]

به تعبير امام‌خمينى، هر كدام از اين قوا منشأ نوعى رفتارهاى انسانى‌اند و به تناسب رشد جسمانى او توسعه مى‌يابند تا به كمال برسند. عدالت در اين بعد به معناى حد وسط (به دور از افراط و تفريط) است و نمودش در رفتار انسانى هنگامى است كه رفتار و اخلاق فرد برآيند نسبت مساوى دخالت هر يك از اين سه قوه با نظارت قوه عاقله باشد.

«در اخلاق نفسانيه، عدالت به مثابه اعتدال قواى ثلاثه است.»[8] بر اين اساس، عدالت‌

[1]. همو، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 150.

[2]. همان.

[3]. همان، ص 151.

[4]. همو، تحرير الوسيله، مسئله 28، فروع تقليد.

[5]. همو، چهل حديث، ص 112.

[6]. همو، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 147.

[7]. همان، ص 149.

[8]. همان، ص 148.