طعام كفّاره بدهند و احتياط (مستحب) دو مد است، به جز پيرمرد و پيرزن و كسى كه مرض عطش دارد و در آن صورت كه روزه براى آنان ممكن نباشد، كه وجوب كفّاره بر آنان محلّ اشكال است، بلكه واجب نبودن آن خالى از قوّت نيست، همچنانكه وجوب كفّاره بر زنى كه زائيدن او نزديك و بر زنى كه بچّه شير مى‌دهد، در صورتى كه روزه به خود آنها ضرر مى‌رساند نه به فرزندانشان محلّ تأمّل است.

(1)

مسأله 9- زنى كه بچّه شير مى‌دهد فرق ندارد كه بچّه از خودش باشد يا آنكه بچّه‌اى را مجّانا شير دهد

و يا آنكه براى شير دادن بچّه اجير شده باشد و احتياط (مستحب) آن است كه اكتفا شود به جايى كه كس ديگرى بجاى او نباشد كه مجّانى يا با اجرتى كه از پدر يا مادر يا شخص متبرّعى بگيرد، بچه را شير دهد.

(2)

مسأله 10- زن باردار يا شيرده بعد از برطرف شدن عذر، بايد قضاى روزه را بگيرند

همچنانكه احتياط واجب است كه آن دو شخص اول (پيرو كسى كه مرض عطش دارد) اگر بعد از ماه تمكّن پيدا كردند، قضا كنند.

(3)

راه ثابت شدن اوّل ماه رمضان و شوال‌

(4) اوّل ماه به ديدن ماه ثابت مى‌شود، اگر چه خود انسان به تنهايى آن را ببيند. و به تواتر و شياع كه باعث علم شود (يعنى عده‌اى كه از گفته آنان يقين پيدا مى‌شود، بگويند: ماه را ديده‌ايم) و به گذشتن سى روز از اوّل ماه قبلى و به بيّنه شرعى كه شهادت دو نفر عادل است، و به حكم حاكم شرع، اگر خطاى او و يا خطاى دليل حكم او را نداند (با تمام اينها اوّل ماه ثابت مى‌شود) و گفته منجّمين و يا دايره‌اى بودن هلال و يا غروب كردن آن بعد از سرخى (طرف مغرب) در اثبات اينكه شب گذشته اوّل ماه بوده، اعتبار ندارد، اگر چه باعث ظن و گمان هم بشود.

(5)

مسأله 1- شرط قبول شدن شهادت دو عادل آن است كه شهادت دهند ماه را ديده‌اند

پس شهادتى كه فقط مستند به علم آنها باشد (مثل اينكه شهادت دهند كه ما مى‌دانيم فلان روز اوّل ماه است)، كافى نيست.

(6)

مسأله 2- لازم نيست كه شهادت دو عادل در نزد حاكم شرع باشد

، بلكه هر كسى شهادت آنان را بشنود، برايش حجّت است، بلكه اگر نزد حاكم شرع شهادت دهند و چون عدالت آنان براى حاكم ثابت نباشد شهادتشان را ردّ كند، ولى نزد غير حاكم، عادل باشند، واجب است، او به شهادت آنان ترتيب اثر داده، روزه بگيرد يا افطار كند. و لازم نيست، هر دو در يك زمان ديده باشند، بعد از آنكه هر دو در يك شب ديده‌اند، البته بايد