ارمنی، کلیسای مرسلی

اَرْمَنی،کِلیسای ‌مُرْسَلی [ kelīsā-ye morsalī-ye arma- nī] ، کلیسای ملی ارتدکس ارمنستان. ادعای عنوان مرسلی (رسولی) این کلیسا برپایۀ این باور است که مسیحیت نخستین‌بار توسط دو تن از رسولان مسیح، یعنی بَرتولِماوس (بارثُلُمایُس) و یهودا تَدّاوس (طاطائوس) در ارمنستان تبلیغ شد.
دین مسیحی در حدود سال 300م، هنگامی که تیرداد سوم، پادشاه اشکانی ارمنستان به دست قدیس گریگور (گرِگوریوس) منوّر به این دین درآمد، دین رسمی ارمنستان شد. کلیسای نوبنیاد ارمنی خیلی زود راهی مستقل از کلیسای قیصریه در کاپادوکیا، در پیش گرفت. با این همه، این کلیسا روابط نزدیک خود را با کلیسای سُریانی ــ که متون دینی، نیایشها و بیشتر واژگـان و اصطلاحهای پایۀ سازمانی خود را از آن گرفته بود ــ حفظ کرد. وابستگی کلیسای ارمنی به زبان سریانی در سدۀ 5م، زمانی قطع شد که قدیس مِسروپ ماشتُتس الفبایی ملی برای زبان ارمنی ابداع، و بسیاری از متون را به این زبان ترجمه کرد.
در 506م در شورای دوین، کلیسای ارمنی رأی شورای خالکِدون (در 451م) را مبنی بر اینکه مسیح دارای شخصیتی مرکب از دو طبیعت است، رد کرد و «تک‌طبیعتی» گردید (نک‌ : ه‌ د، تک طبیعتی، آیین)، یعنی پیرو دیدگاهی شد که ادعا می‌کرد مسیح تنها دارای «یک طبیعت» است.
در آغاز سدۀ 7م/ 1ق، کلیسای گرجی از کلیسای ارمنی جدا شد و دوباره به کلیسای ارتدکس یونانی پیوست، اما کلیسای ارمنی پیوند خود را با کلیساهای قبطی و یعقوبی سریانی حفظ کرد و قاعدۀ مسیح‌شناختی قدیس کوریلوس (سیریل) اسکندرانی ــ یک طبیعت تجسد یافتۀ «کلمه» ــ را مجدداً تصدیق نمود.
گرگوریوس منور و نخستین جانشینانش در اِچمیادْزین مستقر بودند. مقر کاتولیکوس (جاثلیق) که بالاترین مقام کلیسای ارمنی است، از 485 تا 927م به شهر دوین انتقال یافت و سپس پیاپی تغییر مکان داد، تا اینکه در 1293م/ 692ق به شهر سیس (کُزان کنونی در ترکیه)، پایتخت ارمنستان کوچک در کیلیکیا (کیلیکیه) منتقل شد و حتى پس از اینکه کیلیکیا به دست حکومت مسلمان ممالیک مصر افتاد، همچنان در این شهر باقی ماند. درسدۀ 15م/ 9ق، کاتولیکوس گرگوریوس نهم(موسابِگیان) که در کیلیکیا مستقر بود، به مخالفت با تلاشهایی پرداخت که برای انتقال مجدد مقر کاتولیکوس به ارمنستان شرقی، به منظور بیرون آوردن آن از نفوذ رم صورت می‌گرفت. انجمنی دینی که از 17 اسقف تشکیل شده بود، گرگوریوس نهم را برکنار کرد و در 1441م/ 845ق، راهبی به نام کیراکُس به عنوان کاتولیکوس در اچمیادزین برگزیده شد. او آغازگر سلسله‌ای طولانی از رؤسای روحانی کلیسا ست که دارای عنوان «کاتولیکوس (جاثلیق) همۀ ارمنیان‌» اند.
این رویدادهای تاریخی علت این مسئله را که امروزه دو کاتولیکوس ارمنی وجود دارد، روشن می‌کند: یکی کاتولیکوس اعظم همۀ ارمنیان که مقر او در اچمیادزین است، و دیگری کاتولیکوس سیس (کاتولیکوس کیلیکیا) که امروزه در اَنطِلیاس در لبنان مستقر است. کاتولیکوس اچمیادزین عموماً رئیس کل کلیسای ارمنی شناخته می‌شود و کاتولیکوس سیس به حکومت روحانی او گردن می‌نهد، هرچند استقلال خود را در امور اجرایی کلیسا نگاه داشته است؛ اما گه‌گاه تنشهای سیاسی رابطۀ میان این دو نظام کلیسایی را تیره کرده است. در دوران اتحاد شوروی، از آنجا که کاتولیکوس اعظم در ارمنستان شوروی اقامت داشت، ملی‌گرایان ارمنی (داشناکها) به پشتیبانی از کلیسای سیس گرایش داشتند. این دودستگی در جامعه‌های ارمنیان ایران و نیز ارمنیان آمریکای شمالی نمود یافته است. دو بَطریَرک‌نشین ارمنی قسطنطنیه (استانبول) و بیت‌المقدس پیشینۀ نسبتاً کوتاهی دارند و مرجعیت کاتولیکوس اچمیادزین را به رسمیت می‌شناسند.
کلیسای مرسلی ارمنی ــ جز درمورد مسئلۀ وحدت طبیعت ــ اصول اعتقادیِ عموماً یکسانی با کلیسای ارتدکس شرقی دارد. این کلیسا به مناسک سنتی ارمنی همچنان پای‌بند است. بسیاری بر آن‌اند که این کلیسا هویت ملی ارمنیان را پاس می‌دارد. (191)