مى‌رسد.

مى‌توان تصور نمود كه به مقتضاى جبر علّى فرد آزاد باشد كه بخواهد آنچه مى‌خواهد كه بخواهد. بنابراين در اين صورت به مقتضاى جبر علّى، فرد از آزادى اراده برخوردار است.

در قضيّه جبر علّى در اينجا اين كه برخى افراد به مقتضاى جبر علّى و با نيروئى خارج از كنترل خويش از آزادى اراده برخوردار باشند، و برخى ديگر به مقتضاى همان جبر علّى از اين آزادى اراده برخوردار نباشند، بيش از نمودى از يك تناقض بى‌زيان چيزى نيست.

در حقيقت هيچگونه تناقضى در اين قضيه وجود ندارد كه عامل يا عواملى به جز خود فرد مسئوليت اخلاقى برخوردارى يا محروميت فرداز آزادى اراده را بر عهده داشته باشند. اين مطلب كاملا ممكن است كه فردى در برابر آنچه با اراده آزاد خود انجام داده مسئوليت اخلاقى داشته باشد، و فردى ديگر نيز در برابر آنچه آن فرد انجام داده مسئوليت اخلاقى داشته باشد.

از سوى ديگر: به نظر معقول مى‌رسد كه بطور اتفاقى فردى از آزادى اراده برخوردار شود يعنى بطور اتفاقى بتواند بخواهد آنچه مى‌خواهد. بنابراين مى‌توان تصور نمود كه برخى از افراد بطور اتفاقى از آزادى اراده برخوردار شوند، و برخى ديگر برخوردار نشوند.

احتمالا اين نيز معقول باشد- آن چنان كه برخى فلاسفه معتقدند- كه برخى حالات نه بطور اتفاقى و نه از طريق سلسله علل طبيعى رخ دهند، بنابراين تصور كه راه سومى وجود داشته باشد مى‌توان تصور كرد كه فرد از طريق اين راه سوم نيز از آزادى اراده برخوردار باشد.

بررسى تطبيقى و نقد نظريه سازگار گرايان نوين «نظريه هارى فرانكفورت»

آنچه گفتيم خلاصه‌اى از نظريه آقاى هارى فرانكفورت در تفسير و تبيين آزادى اراده بود، كه در مقايسه آن با آنچه در دو نظريه اسلامى سابق الذكر در زمينه تبيين و تفسير آزادى اراده بيان كرديم مى‌توان موارد ذيل را متذكر گرديد:

1. در مقايسه اين نظريه با نظريه فلسفى ملا صدرا نخستين تشابهى كه بين اين دو نظريه ملاحظه مى‌شود، اين است كه هر دو نظريه «آزادى اراده» را با «جبر علّى»[1] در تضاد نمى‌دانند، و جبر علّى را با آزادى اراده قابل جمع مى‌بينند.

[1] .Causal dete rminism .