اسم الکتاب : آزادى و عليت در فلسفه اسلامى معاصر و فلسفه مغرب زمين المؤلف : اراکی، محسن الجزء : 1 صفحة : 116
آنچه رابرت
كين به عنوان مهمترين شرط مسئوليت نهايى فاعل مطرح كرده كه عبارت است از «قدرت
فاعل بر اين كه- در سلسله علل- آخرين پديدآورنده مقاصد و اغراض خويش بوسيله فعل
خود باشد» با آنچه شهيد صدر به عنوان سلطنت فاعل آزاد بر فعل خويش[1]
مطرح كرده است بسيار نزديك است، بلكه اگر از يك تفاوت مهم در ميان اين دو نظريه
چشم بپوشيم مىتوان اين دو نظريه را در اين مورد با يكديگر مطابق بدانيم.
تفاوت
مهمى كه مانع تطابق اين دو نظريه در اين موردمى شود اينست كه آقاى رابرت كين[2]
اين قدرت فاعل را- كه با سلطنت فاعل كه آقاى صدر مطرح كرده است تشابه دارد- تنها
نسبت به رفتارهايى مىداند كه او از آنها به رفتارهاى خود شكل دهنده[3]
تعبير كرده است وساير رفتارها را معلول جبرى اين رفتارهاى اصلى مىداند، در حالى
كه شهيد صدر سلطنت فاعل[4] را فراگير
دانسته و شامل همه رفتارهاى فاعل آزاد مىداند. شهيد صدر معتقد است فاعل آزاد بر
همه افعال و رفتارهاى خويش سلطنت داشته و قدرت كنترل دارد، و اين قدرت كنترل يا
سلطنت فاعل در هيچ جا متوقف يا محدود نمىشود.
تشابه
ديگرى كه ميان نظريه نفى جبر علّى[5] آقاى
رابرت كين[6] با نظريه
سلطنت فاعل[7] آقاى صدر
وجود دارد تفكيكى است كه اين دو فيلسوف ميان علّيت از يكسو و جبر و ايجاب علّى از
سوى ديگر قائلند. اين دو فيلسوف بر اين نكته توافق دارند كه نفى جبر به معناى نفى
علّت نيست، و اثبات علّت به معناى اثبات جبر نيست، لكن تفاوتى كه ميان اين دو
فيلسوف در اين مورد وجود دارد اين است كه شهيد صدر با نظريه سلطنت و جايگزين ساختن
سلطنت فاعل[8] به جاى
مرجّح ايجابى به نحوى بر مشكل امتناع ترجيح بلا مرجّح فائق آمد و اين مانع را از
سر راه خود برداشت،