جهت افتاده است؛[1] ولى كسى اين ادعا را از او نپذيرفت.[2]

سه. نسخ حكم و بقاى تلاوت‌

در اين فرض، آيه منسوخ، در قرآن موجود است؛ ليكن حكم آن، نسخ گرديده است.

چهار. نسخ مشروط

نسخ مشروط،[3] عبارت است از مقيّد كردن احكام به شروط خاصّ خود كه با تغيير آن شروط- كه در واقع، موضوع حكم اند- حكم، تغيير پيدا مى‌كند.

همان گونه كه اشاره شد، نوع اوّل و دوم نسخ، در قرآن، امكان وقوعى ندارند، همچنين نسخ به معناى چهارم، بى‌ترديد در قرآن واقع شده است. بنا بر اين، آنچه وقوع آن مورد بحث است، نسخ به معناى سوم است، بدين معنا كه: آيا در قرآن، آيه‌اى هست كه متن آن، موجود و حكم آن منسوخ باشد؟ پاسخ اين سؤال، ضمن بررسى «شمار آيات منسوخ» خواهد آمد.

6. شمار آيات منسوخ‌

دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ، اختلاف نظر دارند. برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست، و برخى مى‌گويند اصولًا نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد.

بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مى‌دهد كه اختلاف نظر در باره تعداد

[1]. ر. ك: صحيح البخارى: ج 8 ص 113؛ صحيح مسلم: ج 5 ص 116.

[2]. ر. ك: البيان: ص 202 و 285؛ الميزان فى تفسير القرآن: ج 12 ص 125.

[3]. اين اصطلاح در نوشته آية اللَّه معرفت به كار رفته، و ظاهراً مقصود، همان معناى عام نسخ است كه درلغت و قرآن و حديث به كار رفته است.