3. كتاب‌

كتاب، مصدر با معناى اسم مفعول، از ريشه «ك ت ب» است. لغت‌شناسان قديم، اين مادّه را به ضميمه كردن و جمعِ (به هم آوردن/ گردآوردن) دو يا چند چيز، نوشتن، واجب كردن، دوختن‌[1] و نظاير اينها معنا كرده‌اند؛ اما برخى لغت‌شناسان معاصر، معناى اصلى اين كلمه را تقرير و تثبيت خارجى چيزى مى‌دانند كه قصد شده، ولى صورت خارجى پيدا نكرده است. تقرير و تثبيت، گاه با جمع كردنْ صورت مى‌پذيرد و گاه با نوشتن، واجب كردن و نظاير اينها. بدين ترتيب، معانى ياد شده، همگى از مصاديق يك معنايند[2] و كتاب را از آن رو بدين نام ناميده‌اند كه معانى، كلمات و مقاصد غير مكتوب را در خود ثبت و ضبط و جمع مى‌كند.

برخى قرآن‌پژوهان در وجه تسميه قرآن به «كتاب» گفته‌اند: قرآن كريم به گونه‌اى خاص و رسا، جامع انواع آيات، احكام، قصص، اخبار و علوم است و اين با معناى لغوى «كتاب» (جمع) متناسب است و اين كلمه با كلمه «قرآن» كه در آن نيز معناى «جمع» موجود است، تلاقى معنايى دارد؛ اما كلمه قرآن به جامعيت وحى محمدى صلى الله عليه و آله نسبت به كتب انبياى پيشين يا علوم اشاره دارد و كلمه «كتاب» به جامعيت كتاب الهى نسبت به آيات، احكام، قصص، اخبار و علوم.[3]

«كتاب» به صورت‌هاى مختلف مانند معرّف به الف و لام تعريف،[4] نكره،[5] موصوف،[6] مضافٌ اليه،[7] و جمع‌[8] بيش از 250 بار در قرآن و بيش از اين در روايات‌

[1]. العين: ج 5 ص 341؛ مفردات الفاظ القرآن: ج 1 ص 423؛ لسان العرب: ج 1 ص 698؛ مجمع البحرين: ج 2 ص 152 ماده« كتب».

[2]. ر. ك: التحقيق فى كلمات القرآن الكريم: ج 10 ص 21 ماده« كتب».

[3].« اسامى و عناوين قرآن كريم»، سيد محمد باقر حجتى، ميراث جاودان: سال 3، شماره 3 و 4، ص 24.

[4]. ر. ك: بقره: آيه 2.

[5]. ر. ك: نساء: آيه 153.

[6]. ر. ك: نمل: آيه 1؛ فصّلت: آيه 41.

[7]. ر. ك: آل عمران: آيه 64.

[8]. ر. ك: سبأ: آيه 44؛ بيّنه: آيه 3.