بر اساس آنچه گفتيم، هم در تكاليف و فرايض، و هم در مستحبات، و هم در

خُلقياتْ نفس خويش را بايد تربيت كرد و تربيت نفس نيز با مراقبت، سختگيرى و استمرار ملازم است، اما از مجموع روايات- آن‌گونه كه بيان شد- چنين برمى‌آيد كه هيچ‌گاه نبايد از مسير اعتدال خارج شد و بيش از توان و ظرفيت، از نفس خويش انتظار داشت. بنابراين بايد با نفس خود همچون فرزند رفتار كرد. يعنى ضمن دقت نظر و غفلت‌نكردن از تربيت او و سختگيرى با او براى تربيت شدن مطابق ارزش‌ها و فضايل اخلاقى، با او مهربان بود و همچون پدرى دلسوز، شفقت و مهربانى را مبناى تعامل با او قرار داد. فقط در اين صورت است كه اميد به تربيت‌پذيرى باقى خواهد ماند و از سركشى و طغيان متربى در امان خواهيم بود. رواياتِ ناظر به رعايت توان و ظرفيت نفس و نيز پرهيز از تحميل عبادات طولانى، درحقيقت ملاطفت و شفقت در رفتار با نفس خويش را گوشزد كرده است. آيه شريفه‌ كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ‌[1] و وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا[2] از جمله آياتى است كه استفاده صحيح از نعمت‌هاى حلال را توصيه كرده و در بهره‌گيرى از نعمت‌هاى خدا، سختگيرى را جايز نمى‌داند.[3]

امام زين‌العابدين (ع) نيز بر اداى حقوق نفس و اعضا و جوارح خويش تأكيد داشته، مى‌فرمايد:

و اما حق نفس تو بر تو اين است كه آن را به مسير اطاعت از خدا رهنمون سازى و حق زبانت را و حق گوش و چشم و دست و پا و شكم و عورت خويش را استيفا كنى و از خداوند براى استيفاى حقوق جوارح خويش و تجاوزنكردن از حدود آن كمك بخواهى.[4]

ب- خودارزيابى‌

يكى ديگر از رفتارهاى اخلاقىِ انسان با خود، «خودارزيابى» يا «محاسبه» است. اين رفتار از مهم‌ترين اقداماتى است كه هر فرد مى‌تواند در جهت پيشبرد و تضمين موفقيت خويش در امور مادى، معنوى، اخلاقى و تأمين سعادت خويش‌

[1]. بقره: 57 و 172.

[2]. اعراف: 31.

[3]. مائده: 87.

[4]. مستدرك الوسائل: ج 11 ص 155.