د- خود

كتب لغت، واژه «خود» را داراى معانى‌اى مانند شخص، ذات، وجود نفس خويش و خويشتن دانسته‌اند؛[1] اما از آنجا كه در واژگان عربى، واژه «نفس» مترادف «خود» است، و با عنايت به اينكه در پى رفتار اخلاقى انسان با خود، در متون دينى هستيم، ناگزير مى‌بايست معانى «نفس» را نيز بدانيم.

- مراتب خود

بنابر آنچه از قرآن كريم مى‌توان استفاده كرد، «خود» مراتبى دارد. اين مراتب در تفاوت معنايى واژه «خود» در قرآن كريم مشاهده مى‌شود. براى خود، دست‌كم دو مرتبه مى‌توان تصور كرد: يكى مرتبه غير حقيقى، مادى و اين‌جهانى؛ و ديگرى مرتبه حقيقى، ملكوتى و آن‌جهانى. قرآن كريم در برخى آيات به‌خوبى به اين دو نوع خود اشاره، و به آدمى توصيه مى‌كند خود اصلى و حقيقى‌اش را بيابد و بشناسد، و در صدد نجات آن از هلاكت در پيچ‌وتاب اين دنياى فانى باشد. در آيه شريفه‌اى مى‌فرمايد: «همانند كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنان را دچار خودفراموشى كرد»[2]. در آيه ديگر، آنگاه كه سخن از اعزام به جبهه و موضوع جنگ و ايثار و فداكارى مطرح است، مى‌فرمايد: «اين‌ها فقط به فكر خودشان هستند».[3] اين دو آيه نشان مى‌دهد كه يكى از دو خود، حقيقى است و ديگرى خود حيوانى و مادى يا اين‌جهانى. استاد جوادى آملى در اين خصوص مى‌گويد:

در قرآن كريم آمده كه اگر كسى خداوند را فراموش كند، خود را فراموش مى‌كند. در بخش ديگرى از قرآن آمده است: كسانى كه خدا را فراموش كرده‌اند، فقط به فكر خودشان هستند. معلوم مى‌شود نفس و خود، چند مرحله دارد: يك خود اصيل و واقعى است كه اگر ما خدا را متذكر بوديم، آن را متذكريم و اگر او را فهميديم، خدا را مى‌فهميم؛ و يك خود حيوانى است كه‌ أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ‌ كه اگر خدا را فراموش كرديم به‌

[1]. ر. ك: لغت‌نامه دهخدا،« خود».

[2]. وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ‌ حشر: 19.

[3]. ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى‌ طائِفَةً مِنْكُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ آل عمران: 154.