3. برهان امكان اشرف‌

اين برهان مبتنى بر دو مقدمه است:

مقدّمه اوّل: كمالاتى كه از خداوند به موجودات پايين مى‌رسد، قبلًا بايد به موجود اشرف رسيده باشد تا از طريق او به ديگران برسد.

مقدّمه دوم: كمالات بسيارى به انسان‌ها و ديگر موجودات رسيده است.

نتيجه: پس بايد در هر زمان موجود اشرفى باشد كه واسطه فيض اين كمالات به ديگران باشد و در عصر حاضر، امام عصر عليه السلام، اشرف مخلوقات است.

مقدّمه اوّل، قاعده امكان اشرف است كه بر اساس آن در مراتب موجودات، ممكنِ اشرف بايد مقدم بر ممكنِ اخس باشد؛ زيرا در غير اين صورت يكى از سه اشكال زير لازم مى آيد:

1. صدور كثير از واحد.

2. اشرف بودن معلول از علت خويش.

3. وجود موجودى برتر از خدا.

توضيح اين كه اگر صدور اشرف پيش از اخس رخ داده باشد، يا اين دو با هم از خدا صادر شده‌اند كه در اين صورت اشكال اوّل رخ مى‌دهد؛ يا اشرف بعد از اخس صادر شده است كه در اين حال اشكال دوم پيش مى‌آيد؛ يا اشرف اصلًا صادر نشده است كه در اين صورت عدم صدور اشرف بايد به سبب علّتى برتر از خدا باشد كه به اشكال سوم بر مى‌خورد.[1]

گفتنى است هم اشكالاتى مبنايى و هم اشكالاتى بنايى متوجه اين برهان است.

نظريه صدور و قاعده «الواحد لا يصدر عنه إلّا الواحد» بديهى يا اثبات‌شده نيست.

بنا بر آموزه خلقت در اديان الهى، خداوند با اراده آزاد خويش ممكنات را خلق‌

[1]. ر. ك: اسفار: ج 7 ص 245- 246، نهاية الحكمه: ص 320، قواعد كلّى فلسفى در فلسفه اسلامى: ج 1 ص 201.