پس اخباريگرى، جريانى براى بازانديشىِ دينى بود كه هرچند امروز، رمقى براى آن باقى نمانده است، خواه‌ناخواه اثر خود را در جامعه شيعه نهاده و شايد مهم‌ترين و ارزشمندترين ثمره اين مكتب، ايجاد اعتدال در ميان فقيهان و ديگر عالمان دينى است؛ چراكه باعث احياى بسيارى از احاديث اهل بيت (عليهم السلام) شد و كوشيد تا «حديث»، جايگاه واقعى خود را بازيابد. با تلاش اخباريان، آثار و مجموعه‌هاى حديثى ارزشمندى نوشته شد و انتقادهاى آنان از كاركردهاى عقل، صاحبان علوم عقلى را به سامان‌دهى علم خويش واداشت.

سرانجام اخباريان‌

در سده سيزدهم، هدايت جريان اخباريگرى در دست كسانى بود كه بسى تندتر از نسل پيش بودند و با رويكردهاى افراطى آنان موج دوم اخباريگرى به راه افتاد. برخوردهاى شگفت‌آور و حتى توهين‌آميز با فقهاى مكتب اجتهاد، عقايدى عقل‌ستيز و حرام دانستن امكانات دنياى جديد، از ويژگى‌هاى بارز اين گروه از اخباريان بوده است و البته همين تندروى‌ها نيز زمينه ورافتادن مسلك اخباريگرى را فراهم كرد. براى نمونه، ميرزا محمد اخبارى علاوه بر قليان (و همه انواع دخانيات)، قهوه را نيز حرام مى دانست. رضا شكرى در شمار آثار خطّىِ به‌جامانده از وى، مى‌نويسد:

حرمة التنباك و القهوه: اين كتاب، مجموعه‌اى از احاديث و روايت‌هاست كه مؤلف در اثبات حرمت استعمال تنباكو و نوشيدن قهوه، به آنها استناد كرده‌

است.[1]

گستره جغرافيايى رواج اخباريگرى‌

رواج اخباريگرى در سده‌هاى 11 تا 13 ق. بيشتر در شهرهاى مذهبى ايران و عراق و نيز در بحرين و هندوستان بوده است. از جمله شهرهايى كه در ايران، پايگاه مهمّى براى پيروان اين مكتب به شمار مى‌رفت، قزوين بود ...؛ امروزه تنها جايى كه آثار اخباريگرى به شكل آشكار در آن‌جا ديده مى‌شود، برخى از مناطق خوزستان (به ويژه خرمشهر و آبادان) است.[2]

[1]. دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 7، مقاله« اخْبارى، ميرزا محمّد».

[2]. همان، مقاله« اخباريان»، احسان قيصرى.