مى‌شمردند و حتى به استناد عقل، در اعتبار يا ظهور روايات تصرّف مى‌كردند. گروه ديگر، «اصحاب رأى» بود كه به خلاف اهل سنت، در ميان شيعه بسيار كم‌شمار بودند. در برابر اين دو گروه، «اصحاب حديث» قرار داشتند كه تنها به روايات استناد مى‌كردند. شيخ‌مفيد (م 413 ق) كه خود متكلّم بوده، گاهى آنان را با عنوان «رواة الحديث والآثار»[1] و در مواردى با تعبير «أصحابنا المتعلّقين بالأخبار» يادمى‌كند.[2] وى كتابى هم در ردّ آنان نوشته بوده كه هرچند امروزه در دسترس نيست، نامى كه از آن به‌جا مانده، شايان توجه است: مقابس الأنوار فى الردّ على أهل الأخبار.[3] تركيب «أهل الأخبار» را مى‌توان به معناى «اخباريه» و در حوزه معنايىِ «اصحاب حديث» دانست.

نمونه‌اى از «اخبارى» بدين معنا، يك و نيم قرن پس از شيخ مفيد، در ملل و نحل محمّدبن عبدالكريم شهرستانى (م 548 ق) به چشم مى‌خورد. وى هنگام بحث درباره اثناعشريه، مى‌نويسد:

بين اخباريان از اماميه و كلاميه آن‌ها، تخالف به سرحدّ مقاتله و شمشير رسيد و مخالفت به تكفير انجاميد.[4]

اما چرا شهرستانى از اين تعبير استفاده مى‌كند؟ آيا او خود آن را ابداع كرده يا چنين كاربردى، قبل از وى مطرح بوده و او فقط ناقل فرهنگ زمان خويش است؟ در اين باره، گزارش قاطعى در دست نيست؛ ولى به قرينه عباراتى چون آنچه از مفيد نقل شد، پيداست كه زمينه قبلى داشته است. در همان قرن يكى از انديشمندان معروف شيعه، عبدالجليل قزوينى رازى (م بعد از 560) كه شيعه‌اى اصولى بوده، در كتاب نامور خود، نقض (تأليف‌شده در حدود 560 ق)، بارها دواصطلاح‌

«اخباريه» و «اخبارى» را براى ياد كردن از اصحاب حديث به كار برده است.[5] وى درباره حضور اخباريه در آن دوران مى‌گويد:

[1]. اوائل المقالات( سلسلة مؤلّفات الشيخ المفيد، ج 4)، ص 88.

[2]. تصحيح الاعتقاد( سلسلة مؤلّفات الشيخ المفيد، ج 5)، ص 88.

[3]. رجال النجاشى، ص 401، ش 1067؛ كشف القناع، ص 203.

[4]. الملل و النحل، شهرستانى، تصحيح: صلاح‌الدين هوارى، ج 1، ص 189.

[5]. نقض، ص 3، 282، 458، 529، 568، 569، 629 و ....