آنچه در اين‌جا به اشاره مطرح مى‌شود، مهم‌ترين زمينه‌هاى اجتماعى و سياسى براى بازگشت دوباره نص‌گرايى به جامعه اماميه است كه البته ثمره‌اش پيدايش مكتبى به نام اخبارى است. روشن است كه سهم اين عوامل، يكسان نيست و نيز چه بسا عوامل ديگرى نيز در كار بوده كه از چشم اين تحقيق دور مانده باشد.

يك. اختلافات فرقه‌اى و اوج گرفتن واگرايى‌

سده‌هاى نهم تا يازده هجرى را بايد دوره اوج واگرايى ميان اهل سنت و شيعيان دانست. پرشمار بودنِ ردّيه‌هايى كه طرفين در اين دوران عليه يكديگر نوشته‌اند، بهترين گواه است.[1] اين واگرايىِ دوسويه، هم زمينه‌هاى اجتماعى و تاريخى داشت و هم زمينه‌هاى سياسى. برخى از عوامل نيز نه از درون جامعه اسلامى، كه از بيرون عمل مى‌كردند و به اين واگرايى شدّت مى‌بخشيدند. در اوايل سده دهم هجرى (918 ق)، حاكم عثمانى با همكارى بازماندگانى از خلفاى عباسى و به پشتيبانىِ گروه‌هايى از اهل سنّت، خود را خليفه پيامبر خدا خواند و بدين ترتيب، امپراتورى عثمانى مدّعى حكومت بر همه جهان اسلام شد. با اين حال، شيعيان كه خاطره خوبى از دستگاه خلافت اموى و عباسى نداشتند، به خلافت جديد نيز بدبين بودند و آن را مشروع نمى‌دانستند. از سوى ديگر، در قرن يازدهم و دوازدهم- كه دولت صفوى علاوه بر ايران، بر قسمت‌هايى از افغانستان، هند، بلوچستان، عراق و آسياى‌

مركزى نيز تسلّط داشت-،[2] تشيّع در ايران گسترش يافته بود و جلب نظر شيعيان مناطقى چون ايران و هند، مى‌توانست شاهان صفوى را نيز در رقابت شديدى كه با عثمانى‌ها داشتند، يارى كند. براى دستيابى به اين هدف، توجه به آيين‌هاى شيعى‌[3] و خود را در مبارزه با اهل سنّت، جدّى نماياندن، كارساز بود.[4] افزون بر همه مسائل اجتماعى، و گذشته از اين كه صفويان را در اعتقادات شيعى، تا چه اندازه صادق‌

[1]. تاريخ حديث شيعه در سده‌هاى هشتم تا يازدهم هجرى، ص 279.

[2]. دايرة المعارف تشيّع، ج 2، ص 12.

[3]. براى ديدن خلاصه‌اى از اين كارها، ر. ك: تاريخ سياسى تشيّع، روح الله حسينيان، ص 171- 174.

[4]. براى نقش تشيع در رسيدن شاهان صفوى به اقتدار، ر. ك: تاريخ حديث شيعه در سده‌هاى هشتم تا يازدهم هجرى، ص 273- 274.