دلالت «ايماء»، زمانى حجّيت دارد كه علّت تامّه دانسته شود و خصوص واقعه، مدخليّت نداشته باشد. مراد محقّق از تنقيح مناط قطعى، همين است كه حكم به حجّيت آن كرده است، و مدار حجّيت در تمام احكام، بر همين است و خصوصيت مسائل و واقعه ملاحظه نمى‌شود.[1]

اگر دلالت التزامى، مقصود متكلّم نيست، ليكن مقصود متكلّم را لازم دارد، به آن دلالت، دلالت «اشاره» مى‌گويند، مانند اين گفته خداوند: وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً[2] يا قول ديگر خداوند: وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ‌.[3] از اين دو آيه استفاده مى‌شود كه كمترين مدّت حمل، شش ماه است و شكّى نيست كه اين معنا مقصود از اين دو آيه نيست؛ بلكه مقصود آيه اوّل، بيان حقّ مادر و رنج‌هايى است كه در ايّام باردارى و بعد از آن متحمّل شده است. مقصود از آيه دوم، مدّت شيرخوارگى نوزاد است؛ ولى اين معنا كه مدّت اقلّ حمل، شش‌ماه است، لازمه مقصود متكلّم است، و اين هم حجّت است، اگر لازم قطعى بوده باشد.[4]

مفهوم بر دو قسم است: موافق و مخالف. نخست، بحث از مفهوم مخالف است كه به او دليل خطاب گفته مى‌شود. مفهوم مخالف، قضيه‌اى است كه منطوق با مفهوم، از نظر حكم و ايجاب و سلب مخالف هستند. اگر منطوقْ مثبت باشد، مفهوم‌

سلب، و اگر منطوقْ منفى باشد، مفهوم مثبت است،[5] مانند اين آيه: إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا[6] كه منطوق آيه، وجوب تبيين و تحقيق است، وقتى فاسق خبرى آورد و مفهوم مخالف آن، قبول خبر عادل بدون تبين و تحقيق است.

[1]. الوافية، ص 228؛ الحدائق الناضرة، ج 1، ص 56.

[2]. سوره احقاف، آيه 15

[3]. سوره لقمان، آيه 14.

[4]. الوافية، ص 229؛ نهاية الاصول إلى علم الاصول، ج 2، ص 513- 515؛ الحدائق الناضرة، ج 1، ص 56.

[5]. ملاذ الأخيار، ج 1، ص 18؛ هداية الأبرار، ص 294.

[6]. سوره حجرات، آيه 60.