عدول كرده و گفته: «منطوق، آن معنايى است كه لفظ به صراحت اوّليه بر آن دلالت دارد،[1] آمُدى نيز قيد «قطعاً» را به آن اضافه كرده و گفته: «منطوق، آن چيزى است كه از دلالت لفظ، قطعاً در محل نطق استفاده مى‌شود»؛[2] ولى مفهوم، آن معنايى است كه از لفظ در غيرمحل نطق استفاده مى‌شود.[3] يعنى از دلالت التزامى لفظ استفاده مى‌شود و براى توضيح بيشتر مى‌گوييم: منطوق، يا صريح است- كه همان دلالت مطابقى و تضمّنى است- يا غيرصريح- كه دلالت التزامى است-.[4] و اين لازم در دلالت التزامى يا بيّن بمعنى الأخص است كه از مدلول لفظ استفاده مى‌شود و وقتى معناى لفظ را تصوّر كند، فوراً به لازم آن منتقل مى‌شود و به آن لازم، مفهوم مى‌گويند. يا بيّن بمعنى الأعم است كه از مدلول لفظ استفاده نمى‌شود و با تصوّر لفظ، ذهن به آن معنا منتقل نمى‌شود، و به واسطه و مقدّمه عقليه نياز دارد، مانند مقدّمه واجب و مسئله ضد.[5]

لازم به معناى الاعم هم اقسامى دارد؛ زيرا گوينده يا آن معناى لازم را قصد كرده و يا قصد نكرده است و در صورتى كه قصد كرده، اگر صدق معناى كلام، يا صحّت عقلى و يا شرعى آن، متوقّف بر قصد متكلّم باشد، به آن دلالت اقتضا مى‌گويند. وقتى پيامبر (ص) مى‌فرمايد: «

رفع عن امّتى تسعة: الخطأ و النسيان و ...

؛[6] از امّت من، نُه چيز برداشته شده است، از جمله: خطا و نسيان و ...»، صدق اين گفتار، توقّف بر تقدير گرفتن مؤاخذه دارد و اگر مؤاخذه در تقدير گرفته نشود، كذبْ لازم مى‌آيد؛ زيرا خطا و فراموشى از غيرمعصوم واقع مى‌شود.

يا در جايى كه خداوند مى‌فرمايد: وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ،[7] اگر كلمه «اهل» تقدير گرفته نشود، اين كلام، عقلًا صحيح نيست و سؤال از قريه، معنا ندارد.

[1]. نهاية الوصول إلى علم الاصول، ج 2، ص 512.

[2]. الإحكام فى اصول الأحكام، ج 3، ص 74.

[3]. هداية الأبرار، ص 294.

[4]. ملاذ الأخيار، ج 1، ص 16؛ هداية الأبرار، ص 293.

[5]. فوائد الاصول، ميرزا حسين نايينى، ج 2، ص 477.

[6]. الخصال، ص 417، باب 9، ح 9؛ وسائل الشيعة، ج 11، ص 295( جهاد النفس و ما يناسبه، باب 56)، ح 1.

[7]. سوره يوسف، آيه 82.