فصل سوم: نگاه اخباريان به علم كلام و حكمت و منطق‌

1. اخباريان و منطق‌

اخباريان (مانند برخى از گذشتگان)، منطق را نه مطلقاً مهمل دانسته‌اند، و نه مطلقاً هم قبول كرده‌اند؛ بلكه بين عدم خطا در صورت، و احتمال خطا و اشتباه در موادّ قياسات و مبادى آنها تفصيل قائل شده‌اند. محمّدامين استرآبادى، علوم نظرى را دو نوع مى‌داند:

1. علومى كه به مادّه منتهى مى‌شود كه آن مادّه، نزديك به حس است و قضاياى آن، بر حسْ اعتماد مى‌كند. وى هندسه، حساب، رياضيات و بيشتر ابواب منطق را از همين قبيل مى‌داند. وى معتقد است كه در نتايج اين دسته از علوم، خطا پيش نمى‌آيد؛ چرا كه مى‌دانيم معرفت صورت، از امور واضح است، و عالمان، به قواعد منطق آشنا هستند، و نيز مى‌دانيم كه منطق، از خطاىِ در صورت (مانند موجبه بودن صغرا و كلّيه بودن كبرا)، جلوگيرى مى‌كند. بدين‌وسيله، استرآبادى، منطق را در علومى كه مربوط به عالم حس و مادّه هستند، مى‌پذيرد و كاربرد آن را لازم مى‌داند.

2. علومى كه منتهى به مادّه مى‌شود؛ ولى مواد و مبادى آن، از حس، دور است و نمى‌توان مواد را به وسيله حس، از خطا حفظ كرد. علومى چون: حكمت الهى و طبيعى، كلام، اصول‌فقه، و علومى كه به مسائل نظرىِ فقهى و بعضى از قواعد منطقى مى‌پردازند، از اين قبيل‌اند. در اين علوم، ممكن نيست كه نتايجشان را با دليل حس، اثبات كنيم؛ چون از حس، دور و جدا هستند و به عقل هم (چنانچه در