در مذمّت مردمانى است كه به مقتضاى عقول خود عمل نمى‌كنند.[1] همچنين، آيات و رواياتى كه عمل‌كردن به مقتضاى عقل را نيكو مى‌شمارد، و يا عمل نكردن به آن را نكوهش مى‌كند.[2]

اخباريان چندين پاسخ به اين اشكال داده‌اند:[3]

1. منظور از حجّيت عقل در اين روايات‌[4] و يا بيشتر آن‌ها،[5] قوّه‌اى است كه خير و شرّ و درست و نادرست را درك كند و اين دو را از يكديگر جدا سازد و راه درست را انتخاب نمايد.

2. عقلى كه در برخى از اين آيات و روايات تمجيد شده، به قرينه مقابله با جهل، عقل به معناى علم است، نه عقل در مقابل جنون.[6] شبهه‌اى نيست كه عمل‌كردن به علم و يقين، واجب است و مقدّمات عقلى قطعى و يقين‌آور نيز حجّيت دارند.[7]

3. اين آيات و روايات، ناظر به عقل فطرى صحيحى است كه خالى از هرگونه آلودگى و آميختگى با هواى نفس باشد. و شكى در صحّت عمل به چنين عقلى نيست.[8] كاربرد آن نيز در اثبات ادلّه نقلى كتاب و سنت است كه نمى‌توان براى حجّيت آنها، به ديگر دلايل سمعى همانند خودشان استدلال كرد؛ زيرا دورى‌

[1]. سوره يس، آيه 68؛ سوره مائده، آيه 103؛ سوره حشر، آيه 14؛ سوره محمّد، آيه 24.

[2]. ر. ك: الاصول الأصلية و القواعد الشرعية، سيد عبدالله شبّر، ص 206- 212؛ إثبات الهداة، ج 1، ص 81، ح 7؛ الكافى، ج 1، ص 25، ح 24 و ديگر احاديث كتاب العقل و الجهل.

[3]. الفوائد الطوسية، ص 350؛ الحدائق الناضرة، ج 1، ص 129- 130؛ الدرر النجفية، ج 2، ص 250- 251.

[4]. الفوائد المدنية، ص 216.

[5]. مرآة العقول، ج 1، ص 27.

[6]. مانند فرمايش امام رضا( ع):« صديق كل امرى‌ء عقله و عدوّه جهله»( إثبات الهداة، ج 1، ص 79، ح 2) و امثال آن( الكافى، ج 1، ص 12 و 20، ح 11 و 17). مرحوم كلينى نيز عنوان باب نخست كتاب خويش را« كتاب العقل و الجهل» قرا داده است.

[7]. الفوائد الطوسية، ص 426؛ إثبات الهداة، ج 1، ص 82؛ مرآة العقول، ج 1، ص 27.

[8]. الحدائق الناضرة، ج 1، ص 131؛ الدرر النجفية، ج 2، ص 251- 253.