پنج. ابوبصير از امام صادق (ع) پرسيد: «مسائلى براى ما پيش مى‌آيد كه از كتاب و سنت، چيزى نمى‌شناسم [كه پاسخگوى آن‌ها باشد]. آيا در آنها نظر كنم [و به عقل خويش حكم بدهم‌]؟». آن حضرت در جواب او فرمودند:

نه؛ چراكه اگر با نظر خودت، به واقع هم برسى، اجرى ندارى و چنانچه اشتباه كنى، به خداوند دروغ بسته‌اى![1]

شش. ابوحمزه ثمالى از امام سجاد (ع) نقل كرده كه فرمود:

إنّ دين‌الله عزّوجلّ لا يصاب بالعقول الناقصة والآراء الباطلة والمقائيس الفاسدة، ولايُصاب إلا بالتسليم. فمن سلّم لنا سلم ومن اهتدى بنا هدى ....[2]

دين خدا (احكام و فرائض و سنن الهى)، با عقل‌هاى ناقص و ديدگاه‌هاى باطل و مقايسه‌هاى نادرست، فراچنگ نمى‌آيد. پس هركسى كه تسليم [فرمان‌ها و سخنانِ‌] ما شود، سالم مى‌ماند، و هركه راه‌خود را به وسيله ما بجويد، راه [- سعادت را] مى‌يابد ....

ناگفته نمانَد كه معمولًا از عبارت‌

«إنّ دين‌الله لا يصاب بالعقول»،

به عنوان حديثى معروف يادمى‌شود و واژه «الناقصة» نيز از قلم مى‌افتد؛ حالْ‌آن كه واژه‌اى كليدى است و در معناى كلى حديث، تأثيرى بسزا دارد. يكى از نويسندگان معاصر ادّعا كرده است كه چنين روايتى حتى با سند ضعيف، در مجامع روايى ديده نشده است![3] گويا منظور وى، همين عبارت معروف است كه چه بسا دست‌آويزى براى عقل‌ستيزان شمرده شود. وگرنه، شيخ‌صدوق‌و به پيروى از او، مرحوم مجلسى‌نسخه كامل اين حديث را با سند ذكر كرده‌اند.

4. خطاپذيرى حكم عقل‌

دليل ديگر اخباريان براى بى‌اعتبار شمردن عقل در احكام شرعى، اين است كه دليل عقلى غيرفطرى، همواره در معرض خطاست و اگر به آن عمل كنيم، معلوم‌

[1]. وسائل الشيعة، ج 18، ص 24( صفات القاضى، باب 9)، ح 6.

[2]. كمال الدين، ص 324( بابُ ما أخبر به سيّد العابدين( ع) ...)، ح 9؛ بحارالأنوار، ج 2، ص 303، ح 41.

[3]. ابوالقاسم على‌دوست، در: فقه و عقل، ص 82.