ديدگاه اصوليان‌

خلاصه ديدگاه اصوليان در باب حجّيت عقل، اين است كه آنان عقل را يكى از منابع شناخت و استنباط احكام مى‌دانند و دليل عقلى را معتبر مى‌شمارند؛ ولى نه بدين معنا كه هرچيزى را كه مستند به عقل باشد، قطعى بينگارند. بلكه آنان دليل عقلىِ قطعى را حجت مى‌شمارند و احكام ظنى را نيز با شروطى خاص، معتبر مى‌دانند. البته در بسيارى از متون، اين ظنون معتبر نيز در شمار دليل عقلى جاى‌گرفته است.[1] آنچه ديدگاه اصوليان را در اين باره روشن مى‌سازد، توجه به چند نكته است:

اوّلًا: اصوليان حجّيت قطع را همه‌جا ذاتى مى‌دانند و از اين رو، نيازى به بحث درباره دلايل اعتبار آن نمى‌بينند. تنها دغدغه آنان، اثبات حكم و قطعيت آن است.

ثانياً: از ديد آنان، باب علم و قطع در احكام شرعى (اعتبارات فقهى)، مسدود است و چاره‌اى جز عمل به ظن نيست. ازاين‌رو، در اين گونه احكام، تكيه‌اى بر قطع ندارند.

ثالثاً: اصوليان ظنّ حاصل از استدلال عقلى را مشروط به رعايت برخى قواعد، معتبر مى‌شمارند و اجتهاد را راهى براى استنباط حكم از نقل مى‌شناسند. بدين ترتيب، دغدغه اصلى آنان، بررسى اعتبار ظنون خاصّ است.

چنان كه مى‌دانيم، در علم اصول، دليل عقلى به دو معنا آمده است: يكى دليل عقلى قطعى‌اى كه با كشف حكم شرعى، موجب قطع به آن مى‌شود. و ديگرى دليل عقلى‌اى كه وظيفه شرعى مكلّف را از راه مراجعه به طرق و امارات، كشف مى‌كند؛ آن هنگام كه حكم شرعىِ واقعى، مخفى باشد و فقيه نتواند آن را بيابد.[2] حكم عقل در اين‌گونه موارد، بى‌ترديد، ظنّى است؛ ولى بر اساس دلايلى كه در علم اصول مطرح شده و اهل اجتهاد بدان پاى‌بندند، اعتبار شرعى دارد و به اصطلاح، «ظنّ خاص» شمرده مى‌شود. در اين‌جاست كه فقهاى اصولى شيعه، به‌طور قطع بر اين‌

[1]. همان، ج 1، ص 205- 207.

[2]. همان، ج 2، ص 125.