مبارزه‌اى ميان اصوليان و اخباريان بدل گشت كه گرچه خاستگاهى فرهنگى و علمى داشت، زمينه‌ساز برخوردهاى پردامنه‌اى در جامعه شيعه شد و تا بيش از دوقرن، بازتاب‌هاى اجتماعى و حتى سياسىِ فراوانى را درپى‌آورد. در قرن دوازدهم، شهرهاى مذهبى عراق و به‌ويژه نجف و كربلا، پايگاه اخباريان شده بود و كمتر نامى از علماى اصولىِ اين شهرها برده مى‌شد. به‌ويژه در زمان شيخ يوسف بحرانى، به سبب نفوذ اخباريان، مجتهدان كم و بيش، در انزوا به‌سر مى‌بردند.

ولى رفته رفته، ورق برگشت و با مبارزه جدّى و همه‌جانبه آقاوحيد بهبهانى (م 1205 ق)، عرصه بر اخباريان تنگ گرديد و مكتب اصولى، رونقى دوباره يافت. پس از وى، شيخ‌جعفر كاشف‌الغطا (م 1227 ق) به مبارزه با اخباريان پرداخت و چون حمايت‌هاى سياسى را مانع برچيدن بساط اخباريگرى مى‌ديد، از فتحعلى‌شاه قاجار نيز خواست كه دست از حمايت اخباريان بردارد. پس از وى، شيخ‌مرتضى انصارى (م 1281 ق) به ترويج علم اصول فقه پرداخت. وى با رويكردهايى نو كه در اصول فقه بنانهاد، چنان بر رونق جريان اصولى در نجف و كربلا افزود كه با شروع تدريس آخوند خراسانى، اخباريان روبه افول نهادند و اكنون كمتر كسى از بزرگان را سراغ داريم كه مدّعى پيروى از مكتب اخبارى باشد.

ساختار كتاب‌

نظر به تفاوت ماهوى موضوعات تاريخى با مباحث نظرى، اين مباحث در يك بخش گنجانده شده است. در ديگر بخش‌هاى كتاب، عقايد و باورهاى اخباريان، بررسى شده است. اين باورها را مى‌توان به دو دسته كلى «مبانى» و «رويكردها» تقسيم كرد. نظر به تفاوت بنيادين اين دو دسته، هركدام در بخشى جداگانه مطرح شده است و بدين ترتيب، مطالب كتاب در سه بخش كلى عرضه شده است:

بخش يكم، مباحث تاريخى: در چهار فصل شامل مباحثى از اين دست: تعريف اخباريه، پيشينه و زمينه‌هاى پيدايش اخباريگرى، بزرگان اخبارى، رفتارهاى اجتماعى اخباريان، فوايد پيدايش اخباريگرى، سرانجام اخباريگرى و مقايسه برخى از ديدگاه‌هاى محدّثان كهن با اخباريان متأخّر. چنان كه گذشت، ادّعاى اخباريان؛