و آسان بوده است. بخصوص آن كه بر نزول تدريجى آگاهى داشته است. پيامبر اكرم- ص- در آينده به اين مطلب مجددا خواهيم پرداخت- آيات نازله را بر امام املاء مى‌فرمود و امام هم با خط خود اين آيات را كتابت مى‌فرمود. و امام آيه‌اى را ننوشت مگر آن كه پيامبر- ص- شأن نزول، تفسير، تأويل، ناسخ و منسوخ آن را به امام تعليم داد.

شايد «عكرمه» در صدد توجيه عمل كسانى است كه قرآنى بدون شأن نزول. تفسير، تأويل و بدون ترتيب نزول تدوين كردند.

حال يا آن كه نتوانستند آن را طبق نزول آيات تدوين كنند و يا آن كه به دليل ديگرى، نخواستند اين كار را انجام دهند.

ترتيب سوره‌هاى قرآن فعلى‌

در اين كه قرآن فعلى- كه توسط عثمان، مردم وادار به قرائت آن شدند- همان قرآن نازل بر پيامبر اكرم است. و در آن كمترين نقصان يا افزايشى صورت نگرفته است، شكى نيست. همچنان كه اين سوره‌هاى موجود در قرآن، همان ترتيب آيات اوليه خود را حفظ كرده است. و بر اساس نزول تدريجى يا دفعى جمع‌آورى شده است.

اما نكته‌اى كه از بعضى از روايات بر مى‌آيد بيانگر آن است كه در ترتيب سوره‌هاى قرآن اختلافاتى وجود داشته است. و بعضى از مصاحف صحابه شكل ترتيب و تقديم و تأخير سوره‌ها را خودشان به وجود آورده بودند و اين مصاحف از اين جهت با قرآن فعلى اختلاف داشته‌اند. در تأييد اين سخن در فصل جمع‌آورى قرآن در زمان پيامبر اكرم- ص- گفتيم كه ابن عباس از عثمان مى‌پرسد: سوره‌هاى انفال و برائت را چرا در جاى فعلى آن در قرآن قرار داده است. و عثمان مى‌گويد اين ترتيب را مناسب حال اين سوره‌ها مى‌دانسته است‌[1].

ترتيب آيات قرآن فعلى‌

درباره ترتيب آيات قرآن فعلى، ما اين نظر را ترجيح مى‌دهيم كه اين ترتيب همان‌

[1] به منابعى نگاه كنيد كه از عثمان نقل مى‌كنند:« پيامبر اكرم- ص- هنگامى كه سوره‌اى نازل مى‌شد، مى‌فرمود: آن را در جايى قرار دهيد كه فلان مطلب را بيان مى‌كند».