نگاهى به اوضاع سياسى اين دوران‌[1]

آغاز سده دهم هجرى با قدرت يافتن سلسله صفويه در ايران هم‌زمان است. نوادگان صفى‌الدّين اردبيلى، صوفى شهره قرن هشتم، خرقه و خانقاه را به كنارى نهادند و به تشكيل سلسله‌اى جديد همت گماردند. شيخ حيدر اردبيلى (قرن نهم) با استفاده از نيروى مريدان خانواده خويش، فعاليتى را آغاز كرد كه در نهايت به تشكيل حكومت صفويه در سال 907 هجرى به دست شاه اسماعيل صفوى منجر شد.

بررسى چگونگى قدرت يافتن صفويان با موضوع اين نوشتار بى‌ارتباط است. آنچه مهم است آنكه شاه اسماعيل صفوى پس از به دست گرفتن قدرت در تبريز، به ترويج فرهنگ و شعائر شيعى پرداخت. تأمل در اين شيوه نوپديد بسيار مهم است، زيرا پيشينه خاندان صفوى، ارتباط روشنى با مذهب تشيع ندارد. آنان صوفيانى بودند كه به اهل بيت علاقه نشان مى‌دادند، ولى از نظام فكرى و معرفتى شيعه پيروى نمى‌كردند.

ترويج باورهاى شيعى از سوى شاه اسماعيل صفوى به گونه‌اى افراطى آغاز شد. او بيزارى جستن و بدگويى از كسانى را كه اهل سنّت نسبت به آنها حساس بودند آشكارا ترويج مى‌كرد و به آن اهميت مى‌داد.

تحليل روش شاه اسماعيل در اين رابطه نيازمند دقت و تأمل است. بايد به اين سؤال پاسخ داد كه آيا اين اقدام، تنها يك اقدام سياسى براى تمايز با حكومت عثمانى است و يا اقدامى مبتنى بر فرهنگ و باور شيعى و نشئت‌گرفته از اعتقادات اوست؟[2]

نيّت شاه اسماعيل و برخى از جانشينان او هرچه باشد نهال پربار و برگى را پديد آورده است. صفويان با اين روش در پى متحد ساختن ايرانيان برآمدند و نخستين دولت‌

[1]. براى آشنايى بيشتر با اوضاع سياسى و فرهنگى اين دوره نك: تاريخ تحولات سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى ايران در دوره صفويه از دكتر عبدالحسين نوايى و دكتر عباسقلى غفارى فرد( انتشارات سمت/ 1385 ش) و كتاب صفويّه در عرصه دين، فرهنگ و سياست از رسول جعفريان( انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1379 ش).

[2]. توجه به هوش و سياست شاه اسماعيل و قدرت او در طراحى نظام حكومتى جديد مى‌تواند مؤيد نظريه سياست‌مدارى او در ترويج فرهنگ شيعى باشد؛ اما دقت در مخالفتهايى كه با شاه اسماعيل در اين رابطه مى‌شد و يا سخت‌گيرى او در لعن خلفا و دست نيافتن به سود سياسى زودحاصل در اين رابطه، اين نظر را تأييد نمى‌كند.