روزگار امام كاظم (ع)

امام موسى كاظم (ع) در سال 148 هجرى به امامت رسيد و پس از 35 سال امامت، در سال 183 هجرى به شهادت رسيد. حاكمان عبّاسى دوران امام كاظم (ع) و بويژه هارون الرشيد، فعّاليت‌هاى امام را زير نظر داشتند و با سختگيرى‌ها و برخوردهاى شديد خود، مانع استفاده شيعيان از ره‌نمودهاى امام مى‌شدند تا آن‌جا كه ايشان را به زندان افكندند و شيعيان را از ديدار امام، محروم نمودند.

فشارهاى حكومت عبّاسى تا آن‌جا بود كه شاگردان امام، جرئت نمى‌كردند كه احاديث امام را با نامِ ايشان بر زبان آورند و از القابى مانند «أبو ابراهيم»، «أبو الحسن»، «عبد صالح» و «العالم» استفاده مى‌كردند تا شناخته نشوند.

با تمامِ سختگيرى‌ها، امام در مدّت طولانى امامت خويش، سازمان شيعه را سازماندهى كرد و از طريق وكيلان به پرسش شيعيان در سراسر جهان اسلام، پاسخ مى‌داد. پراكندگى شيعيان در سراسر جهان اسلام آن روز- كه از جنوب شرقى ايران تا شمال افريقا را در بر مى‌گرفت- و مشكلات دسترسى به امام معصوم، سبب شد تا شيوه‌هاى نشر حديث، از دوران امام هفتم، تغييرات اساسى پيدا كند و امامان شيعه، از طريق «وكالت»، «مكاتبه»، «مسائل» و «احتجاجات» معارف ناب اسلامى را بيان كنند. در شيوه «وكالت»، فردِ مورد اطمينان امام، پاسخ سؤالات مردم را بيان مى‌كرد. در شيوه مكاتبه، امام با نوشتن نامه به شيعيان، ره‌نمودهاى لازم را بيان مى‌فرمود. «توقيعات» نيز، اصطلاحى در فرهنگ شيعى به معناى گونه‌اى خاص از نوشته‌هاى امامان است و به يادداشتى مى‌گويند كه امام در همان برگه‌اى كه از وى سؤال پرسيده شده بود، مى‌نوشتند و مطالب خويش را مهر مى‌كردند. توقيع از نوشته‌جات عادى برتر شمرده مى‌شود. هر چند اين اصطلاح، بعدها به نامه‌هاى مستقل امامان و بويژه امام مهدى (عج) هم اطلاق شد. شيوه «مسائل»، پاسخ به پرسش‌هايى بود كه راويان بر اساس نياز مردم، مطرح مى‌كردند و امام به آن‌ها پاسخ مى‌داد كه از مهم‌ترين كتاب‌هاى مسائل بر جاى مانده، كتاب مسائل على بن جعفر است. على بن جعفر، برادر دانشمند امام كاظم (ع) بود كه پرسش‌هاى فقهى خود را از امام پرسيد و امام نيز به آن‌ها پاسخ داد.