خدا و خليفه پيامبر خدا باشند.

در آن هنگام، اهمّيت اين پيام و رساندن آن، به گونه‌اى بود كه به گفته ابن عبّاس، ابو بكر در آغاز حكومتش، خود را خليفه نمى‌خواند و در پاسخ كسى كه از او مى‌پرسد: «آيا تو خليفه پيامبر خدايى؟»، پاسخ مى‌دهد: نه. و در پاسخ اين سؤال كه: پس تو كيستى؟ پاسخ مى‌دهد: «من، جاى‌گزين پس از او هستم».[282]

دقّت و تأمّل در معناى واژه «خليفه»، خود، بيانگر اين معناست. خليفه به معناى جانشين است و جانشين، كسى است كه وظيفه شخص پيشين را به عهده دارد و جاى خالى او را پُر مى‌كند، و چون وظيفه اصلى و محورى پيامبر صلى الله عليه و آله، هدايتگرى و راه‌نمونى مردمان به سوى رستگارى است، تنها، فردى شايستگى عنوان خلافت را خواهد داشت كه به بهترين وجه به هدايت مردمان بپردازد.

به همين دليل است كه پيامبر صلى الله عليه و آله، مبلّغان دين را خلفاى خود شمرده است. در حديثى آمده است:

قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ ارحَم خُلَفائى قيلَ: يا رَسولَ اللَّهِ وَ مَن خُلَفاؤكَ؟ قالَ:

الَّذينَ يَأتونَ مِن بَعدى يَروونَ حَديثى و سُنَّتى.[283]

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «خدايا! جانشينان مرا رحمت فرما». سؤال شد: جانشينان تو، چه كسانى اند؟ فرمود: «كسانى كه پس از من مى‌آيند و حديث و سنّت مرا روايت مى‌كنند».

حكومت، تنها وسيله و ابزارى بوده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله از آن استفاده كرده و هدف خويش را گسترش داده‌اند. پيامبر صلى الله عليه و آله چه حكومت داشته باشد يا آن را در اختيار نداشته باشد (همانند دوران سخت مكّه)، وظيفه خويش را به انجام رسانده است.

توجيهات و تأويلاتى كه به نقل از محقّقان حديثى اهل سنّت در پى مى‌آيد،

[282]. النهاية: ج 2 ص 69.

[283]. كتاب من لا يحضره الفقيه: ج 4 ص 420 ح 5919.