«علی بن عبدالعزیز جرجانی»

ح322-392ه-.ق.

«ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی»، ادیب ایرانی، فقیه «شافعی» مذهب و متکلم «معتزلی» مسلک، یکی از قضات صاحب نام قرن چهارم ه-. ق. و از دوستان «صاحب بن عباد» است.

او در «جرجان» دیده به جهان گشود. اما تاریخ ولادتش ثبت نگردیده است. برخی منابع، تولد وی را حدود سال 322ق. تخمین می زنند؛ زیرا بنابه نوشته ی «حاکم نیشابوری» 321-405ق.، زمان هجرت او به «نیشابور»، سال 337ه-.ق. است. در حالی که هنگام هجرت، جوانی تازه به بلوغ رسیده بود. در آن صورت، تاریخ یاد شده چندان دور از واقعیت نخواهد بود.

بنابر همین نقل، شاید تا سن 14 یا 15 سالگی در زادگاهش رشد کرد و مقدمات علوم آن دوران را آموخت. آنگاه همراه برادرش، «ابوبکر جرجانی»، عازم «نیشابور» شد تا از محدثان آن مرکز علمی، حدیث بشنود و دانش بیندوزد.

مدت اقامت او در «نیشابور» مشخص نیست. اما با توجه به شهرت علمی و وجود دانشمندان بزرگ، در حوزه ی «نیشابور» (قرن سوم و چهارم)، می توان حدس زد که چند سالی از محضر علمای «نیشابور» بهره برده است. به تعبیر «حاکم»، آن دو برادر، مدت زمان طولانی از محدثان، حدیث شنیدند.

علی بن عبدالعزیز برای کسب علم از بزرگان شهرهای اسلامی آن روزگار، سفرش را تا «عراق» ادامه داد. در «بغداد» که شهرت علوم و فنونش جهانی شده بود، جز برای اندوختن توقف نکرد. آنگاه به سوی «شام»، «حجاز» و دیگر سرزمین های اسلامی رهسپار شد. وقتی به شهرت فقهی و ادبی رسید، خاک زادگاهش را پیش روی قرار داد و در مرکز «ایران» به «صاحب بن عباد» 326-385ق. پیوست.

«ثعالبی»350-429ق. علاوه برتوصیف بسیار زیبا از جرجانی، متن نامه ای از صاحب را درباره ی «قاضی ابوالحسن جرجانی» ثبت کرده است. عبارات نامه، حکایت از احترام و اقرار بر محاسن و فضایل جرجانی دارد. وی در این نامه، جرجانی را برای مسند قضاوت، به وزیر سامانی، «حسام الدوله ابوالعباس تاش حاجب» (قرن 4ق.) معرفی می کند. عبارات متین و کلمات دقیق نامه، از مقام بلند جرجانی و مقبولیت او نزد «صاحب»، سخن می گوید.

«ابن جوزی» 508-597ق. در «المنتظم» توصیف همه ی بزرگان درباره ی جرجانی را، در سه جمله ی جالب خلاصه کرده است: بسیار حدیث شنید (برای تسلط بر فقه سنتی باید احادیث همه ابواب را شنید و دانست). در دانش اندوزی بر مرتبه ای نایل گشت که همه بر بی نظیر بودنش اقرار کردند. و اشعاری خوب و زیبا سرود. سپس نمونه ای از اشعارش را نقل کرده است.

اما ثعالبی او را در روزگار خودش منفرد و یگانه، نادره الفلک، انسان حدقه العلم (گودال تجمع دانش)، قبه تاج الادب، فارس عسکر الشعر و جامع خط «ابن مقله» و نثر «جاحظ» و نظم «بحتری» دانسته است.