فصل در بيان آنكه تقسيم قلوب راجع به چه چيز است‌

بدان كه اين تقسيمى كه در اين حديث شريف از براى قلوب فرموده‌اند تقسيم كلى اجمالى است. و از براى هر يك از قلوب مراتب و درجاتى است، چه در جانب شرك و نفاق، يا ايمان و كمال. و ظاهر چنين است كه اين تقسيم براى قلوب پس از كسب و حركات معنويه باشد، نه به حسب اصل فطرت و خميره نفوس، تا منافى با اخبار فطرت و اينكه جميع مواليد بر فطرت توحيدند و شرك و نفاق عرضى است باشد. گرچه اگر به حسب اصل فطرت نيز باشد، به يك نحو از بيان صحيح است و رفع تنافى توان كرد، و به جبر مستحيل نيز منجر نشود، ولى اقرب به اعتبار و برهان احتمال اوّل است. و ما پيش از اين ذكر كرديم‌ [1] كه انسان تا در دار دنيا، كه مبدأ شجره هيولى و تغيرات و تبدلات جوهريه و صوريه و عرضيه است، واقع است، مى‌تواند خود را از هر مرتبه نقص و شقاوت و شرك و نفاقى نجات دهد، و به مراتب كماليه و سعادات روحيه و ريحانيه رساند. و اين معنى منافات ندارد با حديث معروف: «الشّقىّ شقىّ في بطن أمّه [1]» زيرا كه معنى حديث اين نيست كه سعادت و شقاوت ذاتى و قابل جعل نيست، بلكه اين حديث موافق با برهان است، كه به وضوح رسيده در محل خود كه شقاوت راجع به نقص و عدم است، و سعادت راجع به وجود و كمال آن است، و آنچه از شجره طيبه وجود است ذات مقدس حق است به ترتيب اسباب و مسببات- كه طريقه افضل المتأخرين و اكمل المتقدمين، نصير الملة و الدّين، [2] قدّس اللّه نفسه، مى‌باشد. يا به طريق ظاهريت و مظهريت و وحدت و كثرت- كه طريقه اعظم الفلاسفة على الاطلاق، حضرت صدر المتألهين، است- و آنچه راجع به نقص و عدم است از شجره خبيثه ماهيت است، و مورد جعل نيست از جهت آنكه دون جعل است.

و توان گفت كه حديث شريف، كه سعادت و شقاوت را در بطن مى‌داند، مقصود از «بطن امّ» مطلق عالم طبيعت است كه امّ مطلق و مشيمه تربيت اطفال طبيعت است. و نتوان «بطن امّ» را عبارت از آن معناى عرفى خود دانست، زيرا كه سعادت چون از كمالات و فعليات است، از براى نفوس هيولويه حاصل نيست، مگر بالقوّه. و ظاهر آن است سعيد در بطن امّ بالفعل سعيد است، پس بايد ارتكاب‌

[1] بحار الأنوار، ج 5، ص 153، «كتاب العدل و المعاد»، «باب السعادة و الشقاوة»، حديث 1- (با اندكى اختلاف در عبارت.)

______________________________

[1] حديث هفده.

[2] حديث 15، پاورقى 32.