صرف وقت در بيان حقيقت آن و اختلاف اصطلاحات و بيان مراتب قلوب و درجات آن خارج از وظيفه اين اوراق [است‌]، و براى ما نيز چندان مفيد نيست، پس بهتر آن است كه به همان اجمال كه در اخبار شريفه از آن گذشته است ما نيز بگذريم، و آنچه براى ما لازم است و مهم آن را ذكر نماييم.

بايد دانست كه در اصلاح «قلب» كوشيدن، كه صلاح و فساد آن سرمايه سعادت و شقاوت است، لازمتر است از تفتيش حقيقت آن نمودن، و اصطلاحات رايجه را درست كردن، [1] بلكه بسا شود كه انسان به واسطه شدت توجه به اصطلاحات و فهم كلمات و غور در اطراف آن از قلب خود بكلى غافل شود و از اصلاح آن باز ماند، در مقام شرح حقيقت و ماهيت «قلب» و اصطلاحات حكما و عرفا استادى كامل شود، ولى قلب خودش، نعوذ باللّه، از قلوب منكوسه يا مطبوعه باشد، مثل كسى كه از خواص و آثار ادويه مضره و نافعه مطلع باشد و شرح هر يك را خوب بدهد، ولى از ادويه مضره احتراز نكند و از مفيده به كار نبرد، ناچار چنين شخصى با همه علم دواشناسى به هلاكت رسد و اين علم موجب نجات او نشود.

ما در سابق ذكر كرديم‌ [1] كه علوم مطلقا عملى هستند، حتى علوم معارف كه يك نحوه عملى در آنها نيز هست، و اكنون گوييم كه علم احوال قلوب و كيفيت صحت و مرض و صلاح و فساد آن از علومى است كه صرفا مقدمه عمل و طريق علاج و اصلاح آن است و ادراك و فهم آن از كمالات انسانيه به شمار نيايد. پس، انسان بايد عمده توجه و اصل مقصدش اصلاح قلب و اكمال آن باشد تا به كمال سعادت روحانى و درجات عاليه غيبيه نائل شود. و اگر از اهل علوم و دقايق و حقايق نيز هست، در ضمن سير در آفاق و انفس عمده مطلوبش به دست آوردن حالات نفسانيه خود باشد، كه اگر از مهلكات است به اصلاح آن پردازد، و اگر از منجيات است به تكميل آن بكوشد.

[1] بدان كه مقصود از اين بيان اين نيست كه علم اخلاق و منجيات و مهلكات نفس لازم نيست، بلكه مقصود آن است كه آن علم را صرفا بايد مقدمه عمل دانست نه آنكه آن را مستقل دانسته صرف عمر در جمع آورى اصطلاحات كرد و از مقصد باز ماند. (منه عفى عنه).

______________________________

[1] ص 413.