صبر كند بر بغضاى مردم و حال آنكه او قادر باشد بر محبت و جلب آنها، و صبر كند بر ذلّت و حال آنكه توانا باشد بر عزت، بدهد او را خداوند ثواب پنجاه صدّيق از كسانى كه تصديق مرا كردند.» و قريب به اين مضمون نيز حديثى از جناب امير المؤمنين، عليه السلام، وارد شده است. [1] بالجمله، احاديث در اين باب بسيار است، ما اكتفا نموديم به همين چند حديث شريف.

فصل در بيان درجات صبر اهل معرفت‌

بدان كه تا اين مقام آنچه ذكر شد، راجع به حال عامه و متوسطين بود، چنانچه در اوّل اين فصول اشاره به آن نمودم كه صبر را از مقامات متوسطين به شمار آوردند.

ولى از براى صبر درجات ديگرى است كه راجع به اهل سلوك و كمّل و اولياست، چنانچه از آن «صبر في اللّه» است. و آن ثبات در مجاهده است، و ترك مألوفات و مأنوسات، بلكه ترك خويشتن است در راه محبوب. و اين راجع به اهل سلوك است.

و مرتبه ديگر «صبر مع اللّه» است. و آن راجع به اهل حضور و مشاهده جمال است در وقت خروج از جلباب بشريت، و تجرد از ملابس افعال و صفات، و متجلى شدن قلب به تجليات اسماء و صفات، و توارد و اردات انس و هيبت، و حفظ نفس از تلوّنات و غيبت از مقام انس و شهود.

و درجه ديگر «صبر عن اللّه» است. و آن از درجات عشاق و مشتاقين است از اهل شهود و عيان، در صورتى كه رجوع به عالم خود كنند و به عالم كثرت و صحو برگردند. و اين اشقّ مراتب صبر و مشكلترين مقامات است. و به اين مرتبه اشاره فرموده مولاى سالكان و پيشواى كاملان و امير مؤمنان، عليه السلام، در دعاى شريف «كميل»: و هبني صبرت على عذابك، فكيف أصبر على فراقك: [1] و روى أنّ شابّا من المحبّين سأل الشّبلى عن الصّبر فقال: أىّ الصّبر أشدّ؟

فقال: الصّبر للّه. فقال: لا. فقال: الصّبر باللّه. فقال: لا. فقال: الصّبر على اللّه.

[1] «الها، گيرم كه بر عذاب تو صبر كردم، چگونه جدايى از تو را تاب آورم.» دعاى «كميل»، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد ص 587 در اعمال شب نيمه شعبان.

______________________________

[1] بحار الانوار، ج 68، ص 76، «كتاب ايمان و كفر»، باب 62، حديث 6.