ازلى و متعلق و محيط به هر چيز است قبل از ايجاد. و حكما در تحقيق امتحان و ابتلا بسط كلام داده‌اند كه ذكر آن خارج از ميزان است.

پس، نتيجه امتحان مطلقا- كه اين دو كه ذكر شد از بزرگترين آنها است- امتياز سعد و شقى است. در اين امتحان و اختبار نيز حجت خدا بر خلق تمام شود و هلاكت و شقاوت و سعادت و حيات هر كسى از روى حجت و بيّنه واقع گردد و راه اعتراض باقى نماند. هر كس تحصيل سعادت و حيات جاويدان نمايد، به هدايت و توفيق حق است، زيرا كه تمام اسباب تحصيل را مرحمت فرموده. و هر كس تحصيل شقاوت نمايد و رو به هلاكت رود و تبعيت نفس و شيطان كند، با فراهم بودن جميع طرق هدايت و اسباب كسب سعادت، خود به اختيار خود به هلاكت و شقاوت فرو رفته و حجت بالغه حق بر او تمام است: لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت. [1]

فصل در بيان نكته شدّت ابتلا انبياء و اوصياء و مؤمنين‌

بدان كه پيش از اين مذكور شد [2] كه هر عملى كه از انسان صادر مى‌شود، بلكه هر چه در ملك بدن واقع شود و متعلق ادراك نفس شود، از آن يك نحو اثرى در نفس واقع شود، چه اعمال حسنه باشد يا سيّئه، كه از اثر حاصل از آنها در لسان اخبار به «نكته بيضاء» و «نكته سوداء» تعبير شده، [1] و چه از سنخ لذايذ باشد يا سنخ آلام باشد. مثلا از هر لذتى كه از مطعومات يا مشروبات يا منكوحات و جز آنها انسان مى‌برد، در نفس اثرى از آن واقع مى‌شود و ايجاد علاقه و محبتى در باطن روح نسبت به آن مى‌شود و توجه نفس به آن افزون مى‌شود. و هر چه در لذات و مشتهيات بيشتر غوطه زند، علاقه و حب نفس به اين عالم شديدتر گردد و ركون و اعتمادش بيشتر شود، و نفس تربيت شود و ارتياض پيدا كند به علاقه به دنيا، و هر چه لذايذ در ذائقه‌اش بيشتر شود، ريشه محبتش بيشتر گردد، و هر چه اسباب عيش و عشرت و راحت فراهمتر باشد، درخت علاقه دنيا برومندتر گردد. و هر چه توجه نفس به دنيا بيشتر گردد. به همان اندازه از توجه به حق و عالم آخرت غافل گردد، چنانچه اگر ركون نفس بكلى به دنيا شد و وجهه آن مادى و دنياوى گرديد، سلب توجه از حقّ تعالى و دار كرامت او بكلى گردد و أخلد إلى الأرض و اتّبع هواه [2] شود.

[1] زرارة عن أبي جعفر (ع)- قال [قال:] ما من عبد إلّا و في قلبه نكتة بيضاء، فإذا أذنب ذنبا، خرج في النكتة نكتة سوداء، فإن تاب، ذهب ذلك السّواد. و إن تمادى في الذّنوب، زاد ذلك السّواد حتّى يغطي البياض، فإذا تغطّى البياض، لم يرجع صاحبه إلى خير أبدا ... (زرارة از امام باقر (ع) روايت كرده است كه فرمود: «هيچ بنده‌اى نيست مگر در دل او نقطه سفيدى است، و چون گناهى انجام دهد، نقطه سياهى در آن پيدا شود، سپس اگر توبه كند، آن سياهى از بين مى‌رود، و اگر به گناه ادامه دهد بر آن سياهى افزوده شود چندانكه سفيدى را بپوشاند، و چون سفيدى پوشيده بود، صاحب آن هرگز به نيكى و خوبى باز نمى‌گردد ...) اصول كافى، ج 2، ص 273، «كتاب ايمان و كفر»، «باب الذنوب»، حديث 20.

[2] «به سوى زمين گراييد (پستى طلبيد) و هواى نفس خويش را پيروى كرد.» (اعراف- 176).

______________________________

[1] (بقره- 286).

[2] ص 123.