ترتيب اسباب و مسببات است، در آن عالم هم همين طور است. بلكه آن عالم اليق به نظام و اسباب و مسببات است. تمام نظام عالم آخرت از روى تناسبات و اسباب است: نفوذ اراده از اين عالم بايد تهيه شود- دنيا مزرعه آخرت و ماده همه نعم بهشتى و نقم جهنمى است.

پس، در هر يك از عبادات و مناسك شرعيه علاوه بر آنكه خودش داراى صورت اخروى ملكوتى است، كه به آن تعمير بهشت جسمانى و قصور آن تهيه غلمان و حوران شود- چنانچه مطابق برهان و احاديث است‌ [1]- همين طور در هر يك از عبادات اثرى در نفس حاصل شود و كم‌كم تقويت اراده نفس كند و قدرت آن كامل گردد، و لهذا عبادات هر چه مشقت داشته باشد مرغوب است و أفضل الأعمال أحمزها. [1] مثلا در زمستان سرد، شب از خواب ناز گذشتن و به عبادت حق تعالى قيام كردن روح را بر قواى بدن چيره مى‌كند و اراده را قوى مى‌كند. و اين در اول امر اگر قدرى مشكل و ناگوار باشد، كم كم پس از اقدام. زحمت كم مى‌شود و اطاعت بدن از نفس زياد مى‌شود، چنانچه مى‌بينيم اهل آن بدون تكلف و زحمت قيام مى‌كنند. و اينكه ما تنبلى مى‌كنيم و بر ما مشكل و شاق است، براى آن است كه اقدام نمى‌كنيم، اگر چند مرتبه اقدام كنيم، كم كم زحمت مبدل به راحت مى‌شود.

بلكه اهل آن، التذاذ از آن مى‌برند بيشتر از آن التذاذى كه ما از مشتهيات دنيايى مى‌بريم، پس به اقدام نفس عادى مى‌شود و الخير عادة.

و اين عبادت چندين ثمره دارد: يكى آنكه خود صورت عمل در آن عالم به قدرى زيبا و جميل است كه نظير آن در اين عالم نيست و از تصور آن عاجزيم. و ديگر آنكه نفس صاحب عزم و اقتدار مى‌شود، و اين نتايج كثيره دارد كه يكى از آنها را شنيدى. و ديگر آنكه انسان را كم كم مأنوس با ذكر و فكر و عبادت مى‌كند. شايد مجاز به حقيقت نزديك كند انسان را و توجه قلبى به مالك الملوك شود و محبت به جمال محبوب حقيقى پيدا شود و محبت قلب و تعلق آن از دنيا و آخرت كم گردد.

شايد اگر جذبه ربوبى پيدا شود و حالتى دست دهد، نكته حقيقى عبادت و سرّ واقعى تذكر و تفكر حاصل آيد، و هر دو عالم از نظر افتد و جلوه دوست غبار دو بينى را از دل بزدايد. و جز خدا كسى نمى‌داند كه با همچو بنده‌اى خدا چه كرامت كند. و چنانچه در رياضات شرعيه و عبادات و مناسك و ترك مشتهيات عزم قوّت گيرد و انسان صاحب عزم و اراده شود، در معاصى طبيعت غلبه كند و عزم و اراده انسان ناقص شود. چنانچه شمه‌اى از آن سابق ذكر شد.

[1] «برترين كارها سخت‌ترين آنهاست.» بحار الانوار ج 67، ص 191. «كتاب الايمان و الكفر» باب 53 ذيل حديث 2.

______________________________

[1] حديث 22، پاورقى 18.