بنابراين نظر اگر فهم مجتهد مطابق با واقع نباشد باطل است , يعنى هيچ مطابقتى براى آن در عصر و يا دهر و سرمد وجود ندارد , اما اگر فهم مجتهد مطابق با واقع باشد , آن فهم همانند اصل اسلام سرمدى و باقى است , ممكن است مجتهدين در طول تاريخ برخلاف واقع فتوى دهند , ليكن معرفت شناسى كه در بيرون از حوزه فتوى به نزاع مجتهدين مى نگرد بدون آن كه به صحت و يا سقم يكى از نظرهاى درگير , نظرى خاص داشته باشد , امر آنها را داير بين نفى و اثبات مى داند , اگر او بخواهد به بيش از اين مقدار پرداخته و نظر صحيح را از آن ميان شناسايى كند مجبور است كه به صحنه اجتهاد گام نهد و از درون به معارف دينى بنگرد و استدلال و برهان خود را اقامه نمايد , در اينحال بصورت يك فقيه ظهور مى كند نه بصورت يك معرفت شناس پس معرفت شناس هرگز نمى تواند به بهانه معرفت شناسى به نسبى بودن و يا عصرى بودن فتاواى مجتهدين نظر بدهد

معرفت دينى نسبى و عصرى نيست هر چند كه مجتهدين در عصر خود به گوشه اى از آن , كه متناسب با نيازهاى زمانشان هست دست مى يابند شرائط و عوامل گوناگونى هستند كه زمينه حركت مجتهد را براى شناخت حكمى خاص فراهم مى آورند , نيازهاى مختلفى كه شرائط سياسى و اقتصادى جهان اسلام در طول تاريخ ايجاد كرده است , در هر زمان به تناسب خود فقها را بر آن مى داشته است تا در مقام پاسدارى و حراست از حريم دين الهى و اجراى احكام متناسب , امكانات مختلف حوزه ها را در جهت پاسخگويى به آن نيازها بسيج نمايند

از رهگذر اين سازماندهى و هماهنگى مستمر است كه ابواب