یادداشتهای استاد مطهری، ج 1، ص: 298

آمده] نیز منطبق است، فرق کمال و تمام در این است که تمام نسبت به اصل وجود شئ است، مثلًا یک ساختمان مادامی که همه آنچه در نقشه هست ساخته نشده ناتمام است، و نماز تا به پایان نرسیده ناتمام است و همچنین روزه، ولی کمال در جهت ارتفاع شئ است، یعنی شئ پس از تمام ممکن است مراحلی را طی کند و در آنچه هست افزایش یابد. لهذا گفته میشود کمل عقله و گفته نمیشود تمّ عقله و گفته میشود تمّ البناء و گفته نمیشود کمل البناء، گفته میشود کمل الطفل و گفته نمیشود تمّ الطفل.

پس ناقص در مقابل تمام، یعنی آنکه کمبود در اصل وجود دارد، و ناقص در مقابل کامل آن است که به مرحله رُقاء خود نرسیده است.

از این رو اول باید از انسان تمام سخن گفت. انسان ناقص به معنی ناتمام نیز دو جور است: یا معیوب است یعنی بیمار است و اختلال در ترکیبات انسانی روحی او صورت گرفته است مانند انسانهای عقدهای یا ماشین زده و غیره، و یا ناتمام است از این رو که به نحو عدم و ملکه فاقد یک شرط و جزء انسانی است مثل انسان جاهل بما هو جاهل یا عاجز بما هو عاجز.

پس درحقیقت سه مرحله است: انسان زیر صفر و به تعبیر قرآن «بَلْ هُمْ أضَلُّ» و انسان در حد صفر یعنی انسان بدوی وحشی ناآگاه قریب الافق یا هم افق با حیوان، و انسان کامل متعالی.

مقدمتاً باید درباره انسان سالم و معیوب بحث کنیم. ر. ک: ورقههای «انسان سالم» و ورقههای «انسان ایده آل»

یادداشت انسان کامل، مکتب عقل

1. آیا عقل از نظر اسلام همچنانکه یونانیان بعد از سقراط معتقد بودند، از نظر شناخت جهان اصالت دارد و معرفت عقلی معرفت واقعی