قابل طرح است. صورت اشکال این است که در هستی، دوگانگی حکمفرماست، پس باید دو ریشهای باشد. حکما مسأله خیر و شر را گاهی در باب توحید برای ردّ نظریه ثنویه، و گاهی در مسأله عنایت الهیه طرح میکنند که مربوط به حکمت بالغه است. در اینجا است که گفته میشود عنایت الهی ایجاب میکند که هر چه موجود میشود خیر و کمال باشد، و نظام موجود نظام احسن باشد، پس شرور و نقصانات که ضربه به نظام احسن میزنند نمیبایست موجود شوند و حال آنکه موجود شدهاند.

ما این مسأله را تنها از ناحیه عدل و ظلم مطرح میکنیم ولی خواه ناخواه جنبههای دیگر مسأله نیز ضمنا طرح و حل خواهد شد؛ و چنان که گفتیم، مفهوم عدل، آنگاه که در مقابل «ظلم» قرار میگیرد به معنی رعایت استحقاق است نه به معنی توازن یا تساوی؟ و البته همانطور که اشاره شد، رعایت استحقاقها در مورد ذات حق، آنچنان است که حکما درک کرده و رسیدهاند نه آنچنان که دیگران پنداشتهاند.

« عدل » از اصول دین

در سایر مسائل الهیات اگر شبهات و اشکالاتی هست، برای طبقه متکلّمین و فلاسفه و اهل فن مطرح است. آن مطالب هر چند دشوار باشد ولی چون از قلمروی افکار عامّه مردم خارج است، اشکال و جواب آنها هر دو در سطحی بالاتر از سطح درک توده طرح میشود. اما ایرادها و اشکالهای مسأله «عدل الهی» در سطح پائین و وسیع عامّه نیز جریان دارد. در این مسأله، هم دهاتی بیسواد میاندیشد و هم فیلسوف متفکر.

از این جهت، مسأله «عدالت» دارای اهمیتی خاص و موقعیتی بینظیر است و همین جهت را میتوان توجیهی فرض کرد برای اینکه علمای اسلامی (شیعه و معتزله، نه اشاعره) عدل را در ردیف «ریشههای دین» قرار دهند و دومین اصل از اصول پنجگانه دین بشناسند، وگرنه «عدل» یکی از صفات خدا است و اگر بنا باشد صفات خدا را جزء اصول دین بشمار آوریم لازم است علم و قدرت و اراده و ... را نیز در این شمار بیاوریم. ولی علت اصلی اینکه عدل در شیعه از اصول دین شمرده شد امر دیگر است، و آن اینکه: شیعه با اهل سنّت در سایر صفات خداوند اختلافی نداشتند و اگر هم داشتند مطرح نبود؛ ولی در مسأله عدل، اختلاف شدید داشتند و شدیدا هم مطرح بود بطوری که اعتقاد و عدم اعتقاد به عدل، علامت «مذاهب» شمرده میشد که مثلا شخص، شیعه است یا سنّی، و اگر سنّی است معتزلی است یا اشعری.