محض به از وجود ناقص است. هر چیزی و هر کسی تا موجود نشده حقی ندارد، اما همینکه موجود شد حق بقا پیدا میکند. اگر اشیاء اصلًا بوجود نمیآمدند در آسایش و سعادت بیشتری بودند از اینکه آورده و سپس با ناکامی برده شوند؛ پس چنین آوردنی ظلم است.

پرسش دیگر این است که: گذشته از مدت محدود هستیها و پیدایش فناها و نیستیها، وجود نقصها از قبیل جهل، عجز، ضعف، فقر برای چیست؟

ارتباط این مسأله با مسأله عدل و ظلم نیز از این راه است که تصور میشود منع فیض علم و قدرت و قوت و ثروت به موجودی که نیازمند به آنهاست ظلم است. در این اشکال، فرض شده که آنکه نیامده است حقی ندارد، اما همینکه آورده شد طبعا حقی از نظر لوازم حیات پیدا میکند. پس جهل و عجز و ضعف و فقر و گرسنگی و غیره نوعی ممنوعیت از حق است.

پرسش دیگر این است: گذشته از تبعیضها و تفاوتها، و گذشته از اینکه هر چیزی جبراً محکوم به فنا است، و گذشته از اینکه برخی موجودات که به دنیا میآیند برخی از لوازم حیات از آنها دریغ میشود، وجود آفات و بلایا و مصائب که در نیمه راه، یک موجود را به دیار نیستی میبرد و یا در مدت هستی، هستی او را مقرون به رنج و ناراحتی میکند برای چیست؟ میکروبها، بیماریها، ظلم و اختناقها، سرقتها، سیلها، طوفانها، زلزلهها، جداییها، مصیبتها، جنگها، تضادها، شیطان، نفس امّاره و غیره، برای چیست؟

اینها انواع پرسشهایی است که در زمینه عدل و ظلم مطرح میشود. البته عین همین پرسشها را با اندکی اختلاف تحت عناوین دیگری که آنها نیز مانند عدل و ظلم از مسائل الهیات است میتوان طرح کرد؛ از قبیل مسأله غایات در علت و معلول، مسأله عنایت الهی در بحث صفات واجب. گفته میشود اگر غایت و هدفی در خلقت بود و حکمت بالغهای درکار بود باید همه چیز مفید فائدهای باشد؛ و علیهذا میبایست که نه پدیده بیفایدهای آفریده شود و نه پدیدهای زیان آور، و هم این که هیچ پدیده مفیدی متروک و معدوم نماند. وجود تبعیضها و تفاوتها و نیستیها و جهلها و عجزها نشانه این است که پدیدههای لازمی که میبایست آفریده شوند، یعنی تساوی، ادامه هستی، علم و قدرت و غیره آفریده نشدهاند، و از طرفی پدیدههایی که یا مفید فائدهای نیستند و یا زیان آورند از قبیل بیماریها و زلزلهها و غیره آفریده شدهاند، و این جریان با حکمت بالغه الهیه و با عدل به مفهوم توازن و تعادل نیز جور نمیآید.

عین همین مسائل با اندکی اختلاف تحت عنوان خیر و شر، در مسأله توحید