است، و چون وجود خداوند و عدل خداوند از آن راهها بر آنها مسلّم شده است، اجمالًا به عدل الهی در جریان خلقت، ایمان و اعتقاد پیدا میکنند، هر چند نتوانند تفصیلًا از عهده تحلیل مسائل برآیند. ولی این راه برای این دسته راه منحصر است، و چون راه منحصر است اگر در متن خلقت با مسائلی مواجه گردند که توجیه آن از نظر عدل و ظلم و نظام احسن، مشکل باشد، اساس ایمان و اندیشهشان درباره خداوند، متزلزل میگردد. آنها خداوند را تنها در آئینه مخلوقات مشاهده میکنند. بدیهی است که اگر این آئینه در ارائه عدل الهی اندکی تیره باشد و یا ضدّ آن را ارائه دهد کار از اساس متزلزل است.

از نظر این دسته تا معمّای عدل و ظلم حل نگردد، نمیتوان درباره وجود خداوند نظر قاطع داد، زیرا اشکالات مربوط به عدل الهی، دلیل وجود خداوند را، یعنی کمال و تمامیت نظام خلقت را مخدوش میسازد.

علّامه حلّی در شرح «تجرید» آنجا که درباره علم باری بحث میکند، تصریح میکند که اگر اشکالات شرور و نواقص خلقت حل نشود نقضی بر علم و حکمت باری تلقّی میگردد.

عدل چیست؟

اولین مسألهای که باید روشن شود این است که عدل چیست؟ ظلم چیست؟ تا مفهوم اصلی و دقیق عدل روشن نشود هر کوششی بیهوده است و از اشتباهات مصون نخواهیم ماند. مجموعا چهار معنی و یا چهار مورد استعمال برای این کلمه هست:

الف. موزون بودن: اگر مجموعهای را در نظر بگیریم که در آن، اجزاء و ابعاض مختلفی بکار رفته است و هدف خاصی از آن منظور است، باید شرائط معینی در آن از حیث مقدار لازم هر جزء و از لحاظ کیفیت ارتباط اجزاء با یکدیگر رعایت شود، و تنها در این صورت است که آن مجموعه میتواند باقی بماند و اثر مطلوب خود را بدهد و نقش منظور را ایفا نماید. مثلا یک اجتماع اگر بخواهد باقی و برقرار بماند باید متعادل باشد، یعنی هر چیزی در آن به قدر لازم (نه به قدر مساوی) وجود داشته باشد. یک اجتماع متعادل، به کارهای فراوان اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قضائی، تربیتی احتیاج دارد و این کارها باید میان افراد تقسیم شود و برای هر کدام از آن کارها به آن اندازه که لازم و ضروری است افراد گماشته شوند. از جهت تعادل اجتماعی، آنچه ضروری است این است که میزان احتیاجات در نظر گرفته شود و متناسب با آن