این که تفاوت اندیشه حقیقی و اندیشه اعتباری چیست و ذهن چگونه اندیشههایی از قبیل حسن و قبح را میسازد، بحثی عالی و لطیف است که در فلسفه اسلامی مطرح است و ما در اینجا نمیتوانیم وارد این بحث شویم [1].

حکما فاعلیت غیر خدا را، آنطور که منظور اشاعره است، نفی نمیکنند و طبعا به وجود ظلم بشری و وظیفهای که بشر در مبارزه با نفی ظلم از اجتماع دارد اعتراف دارند، و از طرف دیگر چون اصل حسن و قبح را به عنوان ملاک و مقیاس و معیاری برای فعل خداوند صحیح نمیدانند، در سراسر حکمت الهی اسلامی، هرگز به این اصل که در حقیقت، نوعی تعیین تکلیف و وظیفه برای خداوند است استناد نشده است.

از نظر حکما و همچنین از نظر متکلّمین غیر اشعری، اشکالات مربوط به عدل الهی که بعدا طرح خواهد شد بصورت یک سلسله مسائل که باید راه حلّ آنها را ارائه داد مطرح است.

در این بین، دسته دیگری هستند که مدّعیاند راههای کلامی و فلسفی، همه عقلانی و ذهنی است و متکی به هیچ مشاهده عینی و تجربی نیست و به همین جهت بیاعتبار است. در مسائل اصول دین، یعنی مسائل مربوط به مبدأ و معاد، از همان راه باید رفت که علمای طبیعی رفتهاند. مسأله عدل الهی و جواب اشکالات مربوط به آن را نیز باید از مطالعه درباره پدیدههای خلقت، و نظامات جاری و حکمتهای مکتوم در آنها حلّ و فصل کرد.

ما درباره صحّت و سقم این نظریه نیز در مقدمه جلد پنجم «اصول فلسفه و روش رئالیسم» بحث کردهایم و تکرار آن را در اینجا لازم نمیدانیم. طالبان میتوانند بدانجا مراجعه نمایند.

اشکالات عدل الهی- که بعداً طرح خواهد شد- برای این گروه نیز بصورت مسائلی که باید راه حلّ آنها را جستجو کرد و ارائه داد مطرح است؛ بلکه برای اینها بصورت جدّیتر مطرح است، زیرا متکلّمین و حکما فقط یکی از راههایی که برای اثبات خدا و برخی صفات خدا از آن راه میروند نظامات متقن و حکیمانه جهان است، راهشان منحصر به این راه نیست، لهذا فرضاً نتوانند مشکلات عدل و ظلم را منطقاً حل کنند، بر اصل اعتقاد و ایمانشان به وجود خداوند خللی وارد نمیشود، زیرا وجود خداوند از راههای دیگر غیر از راه نظامات خلقت برای آنها قطعی و مسلّم شده